n. de l. Ys (ancienne cité légendaire noyée sous la mer).
I.
●(1580) G 486. An enesenn a Ys avezo dyquys punysset, tr. «L’île d’Ys sera gravement punie.» ●539. Deoch pep den so en Ys gant avys dynyssat. ●543. An ker man de ya a Ys a vezo punysset. ●555. Lavarez ez ve Ys a deuhe en quys se. ●567. Her an kerys a Ys enep quys no prys quet. ●(c.1600) (1900-1901) MELU 277. Is ne cavas par da Paris.
●(1716) PEll.ms 753. Ker Is. ●(1732) GReg 7a. pa’z eusbet êleiz aguæryou Isfountet gand ar c’hrènou-Doüar, pe rac tra ne vézqet arru qement all gand ar guear a js. ●548b. Aba-ouë beuzet ar guær a Is, / Ne deus qet cavet par da Baris.
●(1844) FOB 121. A baouë beuzet ar gwær a is, / Ne deus quet cavet par da Paris. ●(18--) OLLI 84. Ar roue Grallon, Kaer Is ac ilis miraculus an Itron varia Remengol. ●(1855) FUB 76. Abaoué beûzet Ker-Is, / N’eûz ket kavet par da Baris. (…) Paris / Par-Is. (…) Pa ziveûzô Is / É veûzô Paris. ●(1855) FUB notice 4. Ar roue Graalen zo en Iz bez.
●(c.1860) IMR [1]. En eskopti Kerne, el lec'h ema brema môr Douarnenez, e oa guechal eur gaer vras meurbet, hanvet Is. (...) Gralon, pehini a chome neuze en Is, a oa roue Breiz-Izel. (...) alies o devoa prezeguet a feiz er gær a Is, ha gourdrouzet ar roue Gralon obalamour d'an droug-oberou. (...) Kær Is ne ma mui, evel Sodom, Gomor ha Babylone; hag herie ar môr a ruil dreist he fenn. ●(1865) FHB 21/163b. Guir ez euz hirio tud goueziec ha ne gredont ket e ve bet morse na Ker-Is na Roue Grallon. ●(1866) BOM 80. Euz a gear Iz. ●(1867) BBZ III 39. Pez a lavaraz den Doue / D’ar roue Gradlon enn Is be ? ●492. Eskob Is eured a lidaz. ●(1867) TELrem 8. Ker Is hag ar brinsez Ahez. ●18. Kear Is, ar Roue Gralon, ar burzudou zo bet. ●(1869) TDE.FB xviiib. Ar gear a Is a ioa gwechall el leac’h m’ema hirio bae Douarnenez, peder pe bemp leo euz a Gemper, hag a zo bet beuzet war-dro ar bloaz 442. Ar gear-ze, eme ar Vretouned, a ioa ker braz, ker kaer ha ker pinvidik ha Paris. Dre-ze e lavaront : Abaoue ma’z eo bet beuzet Is, n’euz ket kavet par da Baris. ●(1870) MBR 308. Baleet eta dindan-oun, dre ruiou kear Is. ●318. Mar d’eo galvet ann holl da vont da gear Is. ●(1872) KTB I Kolevran 93. Eur wes e oa eur roue er ger a Is hag a oa marvet e wreg. ●(1878) SVE 995. Abaoue beuzet Ker-Is / N’euz ket kavet par da Baris. ●997. Pa ziveuzo Is / E veuzo Paris. ●998. Seiz mantel skarlek ha triugent, hep henvel ar re-all, / A zeue euz ar ger a Is d'ann offerenn da Lauval. ●(1886) IVO 177. Kentoc'h embo savet kear a Iz en hi za. ●(c. 1890) CFB 131b. Neuze ec'h en em dennaz d'ar gear vras a Is, evit lezel kear frank gant sant Kaorintin. ●(1894) GIV 16b. Man cloc'h Sant Gweltraz en Ger hiz. ●(1898) BRE 26. Ar ger Is zo kousket du-ze.
●(1905) KBSA 40. Iz ar gêr villiget abalamour d'he fec'hedou mezus. Keriz a gousk bremañ e goueled ar mor. ●(1910) ISBR 51. alhuéieu dor Iz doh é houg èl berpet. ●(1924) ZAMA 15-16. N'ouzez-te ket eo hounnez, ar wezenn a teus displantet, diskolpet hag hanter-lazet, n'ouzez-te ket e teu ar wezenn-ze war-eun eus kear Is, kear-veur hon tadou-koz ? ●(1927) GERI.Ern 238. Is n. de ville légendaire, Keris. ●282. Keriz. ●(1937) TBBN 53. Mar dé guir juden er gér a Iz. ●(1941) SAV 9. dismantrou paleziou ha mogeriou Iz. ●10. da glask penn eus Kêr Iz e-pad an tre bras. ●(1970) TDBP I 233. Honnez a vez kanet war don "Ar gêr a Iz". ●(1977) TDBP II 250. Ar gêr a Iz, la ville d'Ys, (imité du français). ●(1995) LMBR 45. Iz he c’hant palez hag iliz. (...) da vamiñ ouzh Kêr-Iz.
●(2002) TEBOT 112b. Abati Landevenneg / Ha mor Douarnenez / Lec'h ma oa beuzet Kêr-Iz / Hag ar briñsez Ahez.
II.
(1) Proverbe.
●(c.1600) (1900-1901) MELU 277 (= Histoire de ce qui s'est passé en Bretagne durant les guerres de la Ligue, p. 12, 1857, Chanoine Moreau). Is ne cavas par da Paris.
(2) Proverbe.
●(1732) GReg 548b. A ba-ouë beuzet ar guær a Is, / Ne deus qet cavet par da Baris.
●(1844) FOB 121note. A baouë beuzet ar gwær a is, / Ne deus quet cavet par da Paris. ●(1855) FUB 76. Abaoué beûzet Ker-Is, / N’eûz ket kavet par da Baris. ●(1869) TDE.FB xviiib. Abaoue ma’z eo bet beuzet Is, n’euz ket kavet par da Baris. ●(1878) SVE 995. Abaoue beuzet Ker-Is / N'euz ket kavet par da Baris.
●(1977) COCS 48. Abaoe m'eo beuzet Ker-Iz, N'eus Ket Kavet par da Baris.
●(2003) TRMOR 62. Abaoe beuzet Kêr Iz / N'eus ket kavet par da Bariz.
(3) Étymologie populaire.
●(1732) GReg 548b. Le Peuple tient que le nom de, Paris, veut dire, pareille à is, ou second is, par-is.
●(1855) FUB 76. Paris / Par-Is. ●(1878) SVE 996. Paris / Par-Is.
(4) Proverbe/Prophétie.
●(1855) FUB 76. Pa ziveûzô Is / É veûzô Paris. ●(1878) SVE 997. Pa ziveuzo Is / E veuzo Paris.
(5) Dicton.
●(1878) SVE 998. Seiz mantel skarlek ha triugent, hep henvel ar re-all, / A zeue euz ar ger a Is d'ann offerenn da Lauval.
●(1977) COCS 44 (= Le Carguet, Les légendes de la ville d'Is, La ville d'Is, BSAF. 1919/1920, pp. 3-25). Daou uguent mantel scarlat-ru, hep niveri ar re-all / A ie, oud ar guer a Is, bep sul d'an ofern da Laoual... ●note R. Gargadenneg : « Ce dicton est très connu au village de Laoual, où l'on indique encore l'endroit – près du lavoir actuel – où se trouvait la chapelle de St-Guénolé ».
(6) Dicton d’origine littéraire (?).
●(1924) ZAMA 160. Pariz brein ! Poull-ar-C'hlogor ! / Kofad ! Kernez ! Bosenn ! Dic'hlann ! / Kear Iz 'zo bet beuzet er mor; / Pariz, te 'vo beuzet en tan.
(7)
●(1974) TDBP III 347. Ur wech all e oa en em gavet e-kreiz an noz e-tal ar garreg vraz a zo aze er Yeoded a-uz da Draezenn-ar-Werc'hez hag e-nevoa gwelet ur nor o tigeri er garreg pa oa taol kentañ an henter-noz o son. Sklaer a oa en toull setu e-nevoa gwelet ur viñs a yae en douar. Diskennet e oa e-barz teir pe beder bazenn, med n'e-nevoa ket kredet mond pelloc'h. A-hervez, an hini a vije bet diskennet eno penn-da-benn e-nije gwelet ar Gêr a Iz.
III. [Toponymie locale]
●(1844) FOB 125note. ...le gouffre d'Ahès, tr. « Toul alc'huez ou toul ahès ».
●(1969) LLMM 137/436. Evit tud ar vro, e kreiz Bae an Anaon eo emañ al lec'h ma'z eo bet gwechall Kêr-Is. (...) Gwaieniz ha Ploenegiz d'o zro a asur e oa Kêr-Is dirak Gwaien, war ur garregenn hir anvet ar Gambro (e galleg la Gamelle). ●(1977) COCS 44 (Le Carguet, Les légendes de la ville d'Is). Les écluses qui la défendaient contre la mer étaient au nombre de douze. La plus grande, appelée "le Puits", et qui fut ouverte par Ahès, se trouvait à "Gorle-Greis". ●note R. Gargadenneg : « Gorle-greiz : rocher en mer, à la Pointe du Raz, devant le phare de la Vieille ».