m. –ioù, –où
I.
A.
(1) Vent.
●(1499) Ca 13b. Auel. g. vent. ●(1499) Ca 14a. Auel scaff. ga. ligier vent et vault autant comme ce qui faict florir et germer. ●(1557) B I 106. Glau hac auel, tr. «la pluie et le vent.» ●(1621) Mc 20. an dour, an avel. ●(1633) Nom 220a. Procella : orage, tourmente de mer, tempeste de vents : oraig, tourmant an mor, tempest en auelyou. ●220a-b. Ventus, aëris fluxus, fluor aëris, flambrum, flamen, spiritus : vent : auel. ●221a. Africus, Libs, ibonotus, qui á solstitio hiberno flat : Souëst : Suluest, auel yen.
●(1659) SCger 123a. vent, tr. «auel p. iou.» ●(c.1680) NG 461. peuar avel.
●(1872) GAM 64. Pa ziroll re abred avelou balc'h, kalz frouez a zistag diouc'h ar vezen, araok beza dare. ●(1878) EKG II 134. An avel a c'houeze a dreuz-vor. ●(1893) IAI 180. daou avel fall a c'hueze var ar Franz. ●(1896) LZBt Meurzh 37. al loar a oa skler hag an avel a-vad. ●(18--) SBI I 212. ar pevar awel, tr. «aux quatre vents.» ●(18--) GBI I 58. awell, glao, dared ha kurunou ! tr. «vent, pluie, éclairs et tonnerres !»
●(1925) BRUD n° 11, 12, 14, 15, en 1963 par Emgleo Breiz, Brest, graphie et pagination différentes de l’édition de 1925, puis en 2003 une édition bilingue par Skol Vreizh préparée par Bernard Cabon)">BILZ 171. Gant an abardae barrajou arne a zav, glao hag avel. ●(1972) SKVT I 175. avel da zilostañ ar saout.
(2) Aezhenn an avel : souffle du vent.
●(1878) EKG II 45. trouz ezenn an avel o vont dre ar guez dero.
●(1911) BUAZperrot 429. An ezen-avel a nij dreist ar meaziou.
(3) Ar seizh avel : la tempête.
●(1919) DBFVsup 4b. er seih aùel, tr. «tempête.»
B. sens fig.
(1) Vanité.
●(1867) MGK 80. ar re vraz, / N'euz gant darn anezo nemet avel, fougaz.
●(1927) GERI.Ern 31. avel f., tr. «vanité.»
(2) Occasion, moyen.
●(1927) GERI.Ern 31. avel f., tr. «occasion, moyen.»
(3) Prémice.
●(1825) COSp 78. quenteh el ma tei chongeu er sort-cé én hou isprit ha ma commancehet santein ahuél a nehai.
(4) Pep hini en e avel : chacun de son côté.
●(1868) FHB 168/92a. hag hen a gasso adarre al leanezet-ze pephini en he avel.
●(1927) GERI.Ern 31. en e avel, tr. «(chacun) de son côté.»
(5) Reiñ avel da udb. : soulever qqc.
●(1906-1907) EVENnot 19. (Leon) N'ouzon ket ha gallout a rafen rei avel d'ar berchen, tr. «soulever.»
(6) plais. Bro an avel izel : anus.
●(1906) BOBL 14 avril 82/2f. bro an avel izel ; awechou ac'hano e teu tennou goest da lakaat eun den da horjella var e ziazez.
C. (ichtyonymie) Krank-avel : étrille.
●(1941) FHAB Gwengolo/Here 89. (Tregon ha tro-dro) kreñked aël, e galleg : étrilles.
D.
(1) Avel-izel =
●(1990) TTRK 21. E penn an avel-izel da hemañ en em gave al lojeiz.
(2) Avel-uhel =
●(1990) TTRK 22. Dre benn avel-uhel an tri fark e tremen ur san-zour.
II. [suivi d'un adj.]
(1) Avel yud =
●(1903) MBJJ 10. n'ouzoc'h ket piou eo ar Mistral. An autro-ze 'zo eun avel-yud, a c'houe aliez war douaro Frans a zo tost d'ar mor Kreisdouarek.
(2) Avel riklus : vent coulis.
●(1732) GReg 221b. Vent coulis, tr. «Avel riclus.»
(3) Avel izel =
●(1867) MGK 89. Digas avel izel war lerc'h eur barr arne.
(4) Avel lemm : vent glacial, coupant.
●(c.1718) CHal.ms i. un vent coupant, tr. «un aüel lem, aüel spelhus.» ●(1752) PEll 524. Les Vennetois en quelques cantons prononcent Luem : & disent Un avel-luem, un vent coupant. ●(c.1785) VO 68. un ahuél luem ha spealhus.
●(1919) DBFVsup 4b. aùel luem, tr. «bise glaciale.»
(5) Avel dreut : bise glaciale.
●(1919) DBFVsup 4b. aùel tret, tr. «bise glaciale.» ●(1955) BLBR 85/6. eun avel dreut, binimus ha sklas. ●(1966) BAHE 50/37. an avel dreut a c'hwezhe diouzh kostez Kemperve.
(6) Avel voan : bise glaciale.
●(1919) DBFVsup 4b. aùel moén, tr. «bise glaciale.»
(7) Avel verr : vent court.
●(1978) BZNZ 36. (Lilia-Plougernev) Pa vez avel verr, tro ma vez lavaret, n'e' ket eeun an avel, ma kerez, neuze e rankes bordañ da lien, evit dalc'her muioc'h a-benn d'an avel.
(8) Avel vat : vent à gré.
●(1659) SCger 123a. vent a gré, tr. «auel mat.»
(9) Avel a-du : vent favorable.
●(1961) LLMM 86/150. ha herr warnañ e skare ar « Honeymoon » gant avel a du.
III. (marine)
(1) En avel da : entre le bateau et la côte.
●(1944) GWAL 163/167. (Ar Gelveneg) emañ ar garreg en avel d'ar vag (...) : «mont a reomp en a'el d'ar c'herreg», «en a'el dimp e ya ar vapeur». (...) «Mont en a'el d'ar beg» a dalv «mont dreist ar beg» ; pe c'hoazh «en a'el dimp e teu = dreistomp e teu».
(2) Diwar avel da : au vent de.
●(1944) GWAL 163/166. (Ar Gelveneg) emañ ar garreg en avel d'ar vag, pe diwar avel dezhi.
(3) Diwar avel : au vent.
●(1944) GWAL 163/168. (Ar Gelveneg) War ar vag, e tiforc'her an daou diouzh an avel : an tu diwar a'el, an tu ma teu an avel dioutañ hag an tu olevent. ●(1977) PBDZ 907. (Douarnenez) ale, pasomp tre olavenn da Ouessant, n'eomp ket da gemer ar mare trec'h diwar avel, tr. «allez, passons sous le vent d'Ouessant, n'allons pas prendre le jusant au vent.»
(4) Sevel diwar avel =
●(1944) GWAL 163/168. (Ar Gelveneg) «moñsellet eo ar vag, na chomit ket olevent (pe : savomp diwar a'el, da lavarout eo : eomp en tu diwar avel)».
(5) Dont d'an avel : rallier le vent, au vent, lofer.
●(1944) GWAL 163/169. (Ar Gelveneg) Da verkañ kerzh ar vag e-keñver roud an avel e ra Gelvenegiz gant dont d'an avel. (...) «Deus d'an avel, ar muia ma c'helli !» ; «chaok war ar vaol ma teu d'an a'el» ; «Sell, Per, penaos e teu d'an a'el, 'mañ o tont en-dro (o treiñ tu da gerzh ar vag)».
(6) Bezañ d'an avel =
●(1944) GWAL 163/169. (Ar Gelveneg) Da verkañ kerzh ar vag e-keñver roud an avel e ra Gelvenegiz gant bezañ d'an avel. (...) «Re 'maout d'an a'el» a dalv «mont a rez re a-benn d'an avel.»
(7) Kloz d'an avel : au plus près.
●(1944) GWAL 163/169. (Ar Gelveneg) Da verkañ kerzh ar vag e-keñver roud an avel e ra Gelvenegiz gant kloz d'an avel. (...) «Deus kloz d'an a'el» ; «dalc'h kloz d'an avel».
(8) Dont a-benn d'an avel =
●(1944) GWAL 163/169. (Ar Gelveneg) Treiñ ar vag en doare ma teu an avel dres a-benn d'ar staon a zo dont a-benn d'an avel.
(9) Gounit an avel : gagner le vent.
●(1979) VSDZ 156. (Douarnenez) Gounit an avel rankez ober. Evit gounit dek lev en avel, rankez ober apeupre ugent lev, tr. (p. 317) «Tu dois gagner le vent. Pour gagner dix lieux dans le vent, tu dois faire vingt lieues de route.»
(10) Avel vat : vent favorable.
●(14--) N 125-126. Me aya breman didan goel / Setu vhel an auel mat, tr. «Je vais maintenant mettre à la voile / Voilà le vent favorable qui se lève.»
(11) Avel a-benn : vent debout.
●(1872) ROU 107b. Vent contraire, tr. «avel a-benn.»
●(1919) DBFVsup 4b. A Groix, aùel-e-benn, tr. «vent-debout.»
(12) Avel a-dreñv : vent arrière.
●(1872) ROU 107b. Vent derrière, tr. «avel a-drê.»
●(1919) DBFVsup 4b. A Groix, aùel-e-dran, tr. «vent arrière.»
IV.
(1) Mont (pep hini) en e avel : aller (chacun) de son côté.
●(1866) FHB 63/86b (L) G. Morvan. An deiz-ze 'ta, e gar X... goude m'oa eat pep hini en he avel. ●(1866) FHB 88/287a (L) G. Morvan. Pep hini a ieas en he avel, hag a lezas eno ho mestrez deut da veza paour.
(2) Mont gant an avel : disparaître, s’en aller.
●(1790) MG 347 (G) I. Marion. Ha chetu histoër er semeill oueit guet en ahuèl.
●(1874) TLK 15 (L) L. Inisan. Per a oa eat e sebezenn hag e aon gant an avel, ha n'en doa ken mall nemet d'en em gavout e-touez e gamaraded.
●(1911) FHAB Du 296 F.-M. Mazeas. arabad e viche eur mirakl, rak dioc'htu o zamik relijion a iafe gant an avel. ●(1923) FHAB Kerzu 466 (L) *Tintin Anna. Ar blijadur a ro [an arc'hant] a ya gant an avel pa ne vez ket laket da brena leve er bed all. ●(1935) ANTO 39 (T) *Paotr Juluen. Hag ar yec'hed gant boued vijel n'en da ket buan gant an avel.
(3) Lezel da vont gant an avel : laisser faire, ne pas faire attention.
●(1910) FHAB Here 301 (L) K. ar Prat. Gwap a reat anezan, mes hen a leze ar waperez-se da vont gant an avel.
(4) (Buan, prim, liant) evel an avel : très vite, très rapide.
●(1871) CST 21 (L) Y.-V. Gwilhou. Ar spont a redas eus Nikomedi da Ankura ker buan hag an avel. ●(18--) BSG 180 (T). Ebars en carreojo ho devo dioueskel, / Hac ho transporto sur ken prim hac ann awel, tr. F.-V. an Uhel «...et vous transporteront aussi vite que le vent.»
●(1902) PIGO I 215 (T) E. ar Moal. Ken prim hag an avel, ar mevel, zammet ar c'horf gantan, a redaz er-meaz. ●(1912) DIHU 81/43 (G) *Pen ouignon. Er saléad-sé, en Normaned, get ou bageu liant èl en aùel, e ridé ar audeu Breih-Veur. ●(1924) NOLU 16 (G) J. ar Baion. Ar ou ronsed liant èl en aùél ha kriù. ●(1932) ALMA 62 (L). Ar Maro a zo bet en da di, hag a zo nijet kuit, buanoc'h eget an avel, gant da grouadur. ●102. An dud a chome balc'h o welet al loen-se o vont, du evel an noz ha buan evel an avel. ●(1934) KOMA 19. Unan anezo zo buan evel an avel. ●(1955) STBJ 94 (K) Y. ar Gow. Hag e tremenas e-biou, ken buan hag an avel, eul lostennad kezeg-houarn, pôtred ampart a-ramp warno hag a fistoule o divesker par ma c'hellent.
(5) (Mont, kerzhet, redek) evel an avel : aller, courir vite.
●(c.1785) VO 79 (G) I. Marion. N'em boai quet bet amzér d'hé honsidérein rac hi e yai èl en ahuél.
●(1825-1830) AJC 4608 (Go) J. Conan. Voar eur march bian ru a je vel an navel animed, tr. F. Favereau «Sur un petit cheval brun qui allait à la vitesse du vent.»
●(1908) DIHU 35/73 (G) *Radenen-Blei. Bremen é ha èl en aùel hag a pe arriù ér gér, huiz brein, en derhian ar é gein, é zent é chourikal én é veg... ●(1910) MBJL 76 (T) L. le Clerc. Ha kerzet a refomp bremazouden evel an avel. ●(1950) KROB 26-27/15 (L) Paotr Treoure. Ne voe ket pell evit paka an daou all : evel an avel ez ae ! ●(1955) STBJ 209 (K) Y. ar Gow. War an hent bras, avat, e rede ar charbañiou evel an avel.
(6) An avel o treiñ a-du : les choses prennent bonne tournure.
●(1910) MBJL 161 (T) L. le Clerc. Benn eur c'hart eur memes tra e tro an awel a du.
(7) Ober avel da : donner la possibilité de.
●(1825-1830) AJC 5143-5144 (Go) J. Conan. Er fin eharivas chaserien pirame / Hac a res avel dimb da sevel ahane, tr. F. Favereau «En fin de compte les chasseurs de Piramée se présentèrent et nous couvrirent, nous permettant de nous dégager.»
(8) Reiñ avel da : aider, favoriser.
●(1919) FHAB Kerzu 183 (L) M. Abgrall. En deiz all e oan o tremen dre Draon-Louarn, hag ar mevel bras a oa oc'h êsa sevel eur berchen; bêc'h en devoa o rei avel d'ezi, ha me a zavas anezi raktal. ●(1935) ANTO 51 (T) *Paotr Juluen. Eun doare evel eun all da gemer ar blijadur, d'he lakaat eun tamm er went ha da rei avel d'al levenez a zeu a-wechou, ganti kement ar galon da dridal. ●108. Met 'vit ar skañbennou, pa vez abadennou, rei a reont dalc'hmat avel d'o lostennou, pe vez fall an amzer, brao, tomme (lire : tomm), yen pe glouar. ●(1942) VALLsup 5 (G). Aider, favoriser, tr. F. Vallée «rei avel da d'après V[annetais].»
(9) Reiñ avel da : découvrir.
●(1877) FHB (3e série) 11/84a M. L. C. (L). Labour o deuz cavet, emezhan; n'o deuz ket roet a avel c'hoaz d'ar guziaden.
(10) Reiñ avel da : soulever.
●(1919) FHAB Kerzu 183 (L) Maria Abgrall. ar mevel bras a oa oc'h êsa sevel eur berchen ; bêc'h en devoa o rei avel d'ezi. ●(1939) KTMT 177 (Li) *Brogarour. Gwennael ha Biel a grog. Ar c'higennou a c'houez, an divrec'h a strak, ar gwad a sav d'ar penn..., met ar c'hravaz ne zistag ket diouz an douar, nemet eun tammig diouz kostez Gwennael. Diou, teir gwech e klaskont rei avel d'ezi. En aner... ●(1982) TKRH 90 (T) A. Duval. Bannieloù kaer ha ponnet a oa ivez. N’eo ket sioc’haned ’oa gouest da reiñ avel dezhe.
(11) Reiñ avel : donner le moyen.
●(1895) GMB 46 (T). pet[it] Trég[uier] Rein avel, tr. Émile Ernault «donner le moyen.»
(12) Kaout avel : devoir partir (avoir son sac).
●(1950) KROB 25/14 (L) *Ab Sulio. Diouz ma ray e kavo, Soaz ! Amzeri a rin ganti eur pennad c'hoaz : ma ro din he merc'h, ne roin ket dezi he dilez. Ahendall, da c'houel Mikêl da zont he devezo avel !
(13) Kaout avel : (?) être soulevé (?).
●(1939) KTMT 178 (Li) *Brogarour. Ar c'hravaz he deus bet avel...
(14) Kaout avel : avoir l’occasion.
●(1895) GMB 46 (T). pet[it] Trég[uier] dustu pe mou avel, tr. Émile Ernault «dès que j'aurai l'occasion.»
(15) Skragn evel an avel nord : très avare.
●(1971) CSDC 70 (Ki) M. Divanac'h. Hag ar vestrez oa skrang (lire :skragn) giz an evel neurt.
(16) Hedro evel an avel : très versatile.
●(1922) IATA 45 *Alan Yann. Rag kaloun an den a zo edro evel an avel, hag e c'helfen adarre distreï d'am zech fall.
(17) Treiñ evel an avel : changer aisément d’opinion.
●(1905) IMJK 63 (?))">IMJK 59 Belleg (G). Hag er ré e zou énep d'oh hiniù, e vou martezé amied d'oh arhoah : en dud e dro èl en aùél.
(18) Treiñ gant an avel : être d’accord (avec le dernier qui a parlé, par exemple).
●(1905) IMJK 63 (?))">IMJK 244-245 (G) Belleg. dihoal a droein get kement aùél e zou.
(19) C'hwezhañ gant an avel : être d’accord avec la majorité.
●(1968) LOLE 111 (T) *Roc'h Vur. Rebech dezañ c'hweza gand an avel ha yudal gand ar bleizi.
(20) C'hwezhañ e tu an avel : être d’accord (avec le dernier qui a parlé, par exemple).
●(1973) SKVT II 153 (Ki) Y. Drezen. Mat ! mat !... eme Veig, o c'hwezhañ e tu an avel.
(21) Klask treiñ an avel diwar-bouez ur gordenn : faire quelque chose d’impossible.
●(1955) VBRU 146 (T) *Jarl Priel. Met allas, aner e vije bet dimp klask treiñ an avel diwar-bouez ur gordenn ha ret eo oa dimp tremen dre eno.
(22) Treiñ d'ar pevar avel : ne pas avoir d’initiative.
●(1981) ANTR 223 (L) *Tad Medar. Gwad a zo dindan ivinou an dud o deus kemered ar garg hag ar zamm da renka an abadenn-ma. Ne droont ked d'ar pevar avel. Ijin o deus ivez.
(23) Lonkañ avel : se promener dehors.
●(1951) LLMM 25/40 (T) *Jarl Priel. E-keit ha m'edo hemañ o lonkañ avel e-lec'h n'en doa mann d'ober. ●(1967) BRUD 26-27/38 (T) E. ar Barzhig. Eun devez, gwaz-a-ze dezañ, e oa o lonka avel war an traez. ●(1974) LLMM 166-167/364 (T) E. ar Barzhig. da vont da c'haloupat, da zigeriñ va logell ha da lonkañ avel.
(24) Chom da lonkañ avel : attendre quelqu’un en perdant son temps (gober le marmot).
●(1942) VALLsup 113. Gober le marmot, attendre qqn en perdant son temps tr. F. Vallée «chom da lonka avel o c'hortoz u. b.»
(25) Cheñch avel d'e bilhoù :
●(1973) SKVT II 127 (Ki) Y. Drezen. Gwelloc'h e kave d'ar paotr Nouel cheñch avel d'e bilhoù, evel ma lavarer.
(26) Ruflañ avel ha moged : se repaître de vaine gloire.
●(1931) VALL 646. Au fig. se repaître de vaine gloire, tr. F. Vallée «rufla avel ha moged.»
(27) Bezañ ur mouchig avel en e letern : avoir du vent dans les voiles, chanceler à cause de la boisson.
●(1986) PTGN 24 (L) *Tad Medar. Ha gwin d'ar Zaozon ! Da derri o zehed ha marteze, bep an amzer, peadra da gaoud, eur mouchig avel en o letern. ●(1997) HYZH 209/16a-b (T.). faire une cuite, tr. «avel zo gant e letern (T[regor]).» ●33a. avoir du vent dans les voiles (fam.), tr. «avel ‘zo gant e letern (T[regor]).»
(28) C'hoarzhin ouzh an avel : rire du bout des dents.
●(1872) ROU 101 (L). Rire, forcément, du bout des dents, tr. V. Roudaut «c'hoarzin ouz an avel.»
(29) Reiñ avel d'ar c'had : voir gad.
(30) Bezañ kaoc'h en avel : voir kaoc'h.
(31) Skeiñ kaoc'h en avel : voir kaoc'h.
(32) Lakaat e ouel diouzh e avel : voir gouel.