m. –où
I.
(1) Trou.
●(1499) Ca 34b. g. pertuis dicelle beste. b. toull an cazrell. ●101a. g. le lieu ou habitent lez grillez b. toul an grill. ●199a. Toull. g. treu / ou pertuys. ●g. le trou du cul. b. toul an refr. ●(c.1500) Cb. g. pertuys de corps par ou ist la sueur. b. an toull maz a an hues an den. ●(1633) Nom 133b. Loculamentum, nidus : vne ruche : vn rusquen, pe vn læch maz eus cals á toullou euit lacquat laboucet, ha traou all. ●230a-b. Eluuies, vorago : louage, esgout d'immondices : toull an vileniou, vn san pe en hiny ez antren an oll faillançc.
●(1659) SCger 91b. pertuis, tr. «toull.» ●121b. trou, tr. «toull.» ●(c.1680) NG 1763. en touleu. ●(1752) PEll 895. Toull, tr. «Trou creux, ouverture étroite, profondeur. Plur. Toullou.»
●(1849) LLB 989-990. el labourer / E grouis don ged é bâl touleu.
(2) (en plt de qqn) Élément de formation d'insultes.
●(1924) DIHU 153/37. me vouto en aral genoh hoah, toul diboén. ●(1927) TSPY 21. Sac'h ardou ! Toull kamenbre ! ●(1936) IVGA 238. toull-skragn ma zo ac'hanout. ●(1940) DIHU 354/178. met get en toul-ardeu-sé ne oè ket a dostat d'er ré goh. ●(1947) YNVL 17. sakre Toullig Diwar-lerc'h ! ●150. N'eus ket ezhomm ac'hanout, toull-ourgouilh. ●(1964) BRUD 17/29. Drez e-giz da vaouez Katellig-toull-seo. ●(1973) SKVT II 120. te n'out nemet un toull-foer.
(3) (météorologie) Endroit d'où vient le temps qu'il fait.
●(1936) IVGA 117. gant deiziou kenta gwengolo, e oa diskennet an avel e toull ar glao. ●(1941) DIHU 365/362. Ama éh omb durheit d'er hreisnoz ha d'er retér, de zeu doul er hlér ! ●(1976) BAHE 91/9a. Serzh e oa an avel-viz. hennezh eo toull fall Logivi.
(4) Toull du ar bloaz : saison froide de l'année.
●(1970) BHAF 343. ne oa ket kelou skorn, daoust ma oad e toull du ar bloaz, e dibenn miz kerzu.
(5) Peoc'h en toull-se = peoc'h diwar-benn ar gaoz-se.
●(1913) FHAB Here 338. Peoc'h en toul ze ! eme Luther. ●(1923) FHAB 1922 – légérs changements de langue – Pièce inspirée de Molière, M. de Pourceaugnac)">AAKL 42. Peoc'h en toull-ze, ma ne fell ket deoc'h dont ganen-me d'ar prizon ! ●(1923) KNOL 215. Peoc'h en toull-ze, pe me ribinso. ●(1923) AAKE 10. Peoc'h en toull-ze, ha ra gendalc'ho Garskanv. ●(1927) TSPY 35. Peoc'h en toull-ze, Fanch, pa lavaran.
(6) Prison.
●(1885) ARN 38. Prison. – Br. : Prizon. Arg[ot] : 1. Kawed (cage). 2. Toul (trou).
●(1908) BOBL 23 mai 178/3a. Eiz de toull da Iwan G. ●(1947) YNVL 58. Alo ! oust ! d'an toull ! ●61. Ha bremañ, d'an toull, da c'hortoz ma teuy an Aotrou Komiser !
(7) Anus.
●(1947) YNVL 103. Diwall da fregañ da doull o tozviñ !
(8) Endroit, lieu, place, etc.
●(1909) KTLR 121. an dra-ma n'e ket toullou int d'ar vevelien.
(9) Klask toull da : chercher le moyen de.
●(1955) VBRU 92. Tro wenn a raen 'ta kaer am beze klask toull d'ober dezhi chom dihun.
(10) Kavout toull da : trouver le moyen.
●(1935) BREI 399/1a. C'houi, marteze, a gavfe toull d'in da gavout eul levr nevez bennak da lenn. ●(1935) BREI 431/3c. Ac'han da neuze ec'h esperer kaout toull d'ober emgleo. ●(1935) BREI 439/3a. An Itali he dije ive toull da gonversi en eul lodenn eus an Ethiopi. ●(1955) VBRU 112. am boa kavet toull da vezañ gopraet evel kelenner-stad.
(11) Entrée.
●(1908) PIGO II 42. d'eur plac'h-all am bije komzet a-walc'h ouz toull ar vered. ●44. Mont a ris eta war-zu toull ar park. ●(1935) BREI 431/1d. Arru e oant e toull ar vered. ●(1942) DADO 7. A greiz-holl eun den a huch er-maez, e toull ar porz, moarvat, ha goude en-dro d’an ti.
(12) sens fig. Terrier.
●(1905) ALLO 13. en eun toull louarn. ●(1907) AVKA 53. Ar lern ho deus ho zoull.
(13) Toull an tan : l'âtre.
●(1909) KTLR 50. ne deue ket deuz toul an tân.
(14) =
●(1934) MAAZ 88. met koustlé ne ouiet ket-hui é ma tré ou zouleu hucheu d'em hani-mé ?
(15) Situation.
●(1908) FHAB Here 309. Red eo deomp klask an tu d'en em denna eus an toull dies-man.
(16) Seuil, début.
●(1996) CRYK 177. da doull ar goañv, tr. «au seuil de l'hiver !»
(17) Hejer-e-doull/hejerez-he-zoull : qui s’agite.
●(1954) VAZA 55. ur strollad hejerien o zoull, enebourien ar feiz kristen. ●(1970) BHAF 264. eur Barizianez hejerez-he-zoull.
(18) Reder-e-doull : qui a la bougeotte.
●(1970) BHAF 77. Peus ket gwelet Erwanig reder-e-doull ?
(19) Vagin.
●(1917) LILH 8 a Veurzh. er loden vrasan doh er merhed ne chonjant meit a viùein doh ou z… (lire : zoull).
●(1964) BRUD 19/14. La guerre civile ? Kann etre an toull hag an ibil !
(20) Toull distro : toilettes.
●(1985) AMRZ 41. nag a riboul gand ar re o-deveze ezomm da vond d'an toull distro.
(21) Bezañ en toull tostañ da : être sur le point de.
●(1923) FHAB Meurzh 105. N'oa bet biskoaz en toull tosta da damall an Aotrou Doue da veza kriz ha disleal. ●(1929) FHAB Genver 3. An hini a nac'h e dud koz a zo en toull tosta da nac'h e Zoue. ●(1935) FHAB Mae 218. Ar strobineller a oa nec'het hag en toull tosta da gredi ne gavje den da dreki e oad ouz hini ar rouanez.
II.
(1) Reiñ toull da ub. : laisser de la place pour passer.
●(1908) PIGO ii 117 (T) *Dir na Dor. Mes ar bobl a roe toull da Gevarek ha d'e bôtred; d'ar jendarmed, avat, ne rent ket.
(2) Kas d'e doull : remettre à sa place.
●(1954) VAZA 18 (T) *Jarl Priel. Den ebet nemet Tremel vihan ne ouie, na ne grede, kas e gulatorez d'he zoull. ●(1977) (T) E. ar Barzhig LLMM 185/467. Pezh a redie pep hini ac'hanomp d'e gas d'e doull ur wech bennak.
(3) Mont d'e doull : obéir et se retirer.
●(1970) BHAF 240 (T) E. ar Barzhig. Hemañ ne veze ket brao ober kontrol outañ ha pep hini ez ee d'e doull dirazañ.
(4) Ober e doull : habiter.
●(1970) BHAF 329 (T) E. ar Barzhig. Sell 'ta peleh e oa deut merh va skolaer ha va skolaerez koz Kaoueneg d'ober he zoull !
(5) Kleuzañ e doull : faire son trou.
●(1969) LLMM 137/442 (T) E. ar Barzhig. Poan en doe da gentañ o kleuzañ e doull ha goapaet e voe alies, ne voe ket tener skrivagnerien e vro evitañ.
(6) Kouezhañ en toull izelañ : devenir pauvre.
●(1928) FHAB Meurzh 94 S. Viol. Di e rankomp mont pe ni a gouezo adarre en toull izela.
(7) Trempañ d'ar re all eus toull ar berv : traiter mal les autres.
●(1912) MELU 408. Trempa d'ar re all euz toull ar berv, tr. E. Ernault «Tremper aux autres de l'endroit où le bouillon bout, les traiter mal, comme en ayant soin d'écarter la graisse, pour ne mettre que de l'eau claire sur leur pain. Hing., 41.»
(8) Serriñ e doull : mourir.
●(1993) PONTEKROAZ R. Gargadenneg (Ki). An hini 'dorr e benn 'serr e doull : celui qui se fait trop de mourron en crève.
(9) Esaeat / Klask kaout an toull hag ar boutonoù : vouloir tout pour soi.
●(1908) VROJ 63. Esaat kaout an toull hag ar boutonnou, tr. Kaledvoulc’h « Désirer tous les honneurs. » ●(1912) MELU xii 411 (T-Pleuvihan). Klask kaout an toul hag ar boutonou, tr. E. Ernault «Chercher à avoir le trou et les boutons, vouloir tout pour soi. Pleubian. (M. Berthou).»
(10) Kaout an toulloù hag an nozelennoù : avoir tout pour soi.
●(1950) KROB 26-27/19 (L) *Ab Sulio. Che ! Soaz, lavaret e vefe ouz da glevet o kaozeal, emañ ganez an toullou hag an nozelennou ! Arc'hant az peus bet adarre 'ta digant Fañchig, da vreutaat evitañ !
(11) Krizañ an toull : devenir plus sévère, plus strict.
●(1912) MELU xii 410 (Ku). Krizo an toull, tr. E. Ernault «Serrer la bride, devenir plus sévère (pour un domestique), donner moins d’argent (à un fils), etc. Krizo eun toull est proprement reculer la chaîne qui unit la charrue à l’avant-train, de façon que la couche ou levée de terre soit plus mince. Haute-Corn[ouaille] ab[bé] B[esco].»
(12) Kargañ e doull : boire beaucoup.
●(1910) FHAB Mezheven 179 *An Tour Gwenn. hag ar bobl, dinerzet ha divouedet gant al leziregez, ne c'houlenne nemet daou dra : panem et circenses, karga e doull hag ebati.
(13) (Evañ / Lonkañ) evel un toull(-goz) : boire comme un trou.
●(18--) MILg 18. Pho deuz efet evel toullou / E kanont holl evit grasou.
●(1942) VALLsup 21. Boire à l'excès, tr. F. Vallée «lonka vel eun toull (-goz).»
(14) Hejañ e doull da Gastell-Pig :
●(1970) BHAF 37. Ya, me a gomz deoh euz unan ha ne zeuio biken-jamez ken da heja e doull da Gastell-Pig, na ne deuio...
(15) Etre lost an diaoul ha toull e revr : voir diaoul.
(16) Bezañ toull e zaouarn : voir daouarn.
(17) Vioù e toull revr kog an tour : voir vi.
(18) Kousket evel ur broc'h en e doull : voir broc'h.
(19) Sikañ e viz en toull : voir biz.
(20) Chom e toull ar c'hae : voir kae.
(21) Na gaout daou wenneg da deuler ouzh toull ur c'hi : voir gwenneg.
(22) Sevel uhel ar c'herc'h da doull e c'houzoug : voir kerc'h.
(23) Mont d'an toull mouzhig : voir mouzhig.
(24) Bezañ bac'h toull an tan gant ub. : voir tan.
(25) Bezañ bas toull an tan gant ub. : voir tan.
(26) Ober toull flokon : voir flokon.
(27) Lakaat an tamm e-kichen an toull : voir tamm.
(28) Reiñ pillig toull : voir pillig.
(29) Toull eo ar billig tu pe du : voir pillig.
(30) Sachañ Loull d'e doull : voir Loull.
(31) Bezañ toulloù talar en e benn : voir talar.
(32) Kaout an ibil da (lakaat, stouvañ) en toull : voir ibil.
(33) Kavout ibil da bep toull : voir ibil.
(34) Bezañ toull ar vasin : voir basin.
(35) Lakaat e viz en toulloù mat : voir biz.
(36) Bezañ kousket evel gozed en o zoulloù : voir gozed.