n. de l. Saint-Pol-de-Léon.
I.
●(1656) VEach f.3r°. Great ha sinet è Couent en Carmes Castel Paol. ●(1659) SCger 89b. S. Paul de Leon, tr. «Castel Paul.» ●(1689) DOctrinal 192. ar quær à Occismor, pehini à galveur brema Castell-Paol. ●(1712) HB 556. Evit gouël an Dedy eus an Ilis cathedral eus a Gastel-Paul. ●(1727) HB 609. an ilis Catedral à Gastell-Paul. ●(1732) GReg 70b. Qéhyd evel ac'hanen da Gastel-Paul. 248a En tu mâ da Gastelpaol. ●264b. Me a chom ê castel-Paul, hac eñ ê Alré. Van. me chom ê castel-Paul, hag ëuñ e chouq èn Alré.
●(18--) OLLI 127. Buez an den santel Job, leqeat e guerz gant ur Bêleg demeus a Gastel-Paul. ●(1806) (?) GUI.jo I. ur Bellec deus ar Ker a Castel-Paul. ●(1834) KKK 50. Remarkit é biz an tour elégant ha ker skéduz a ziouc'h ar géar vrao a Gastel-Paol. ●338. ne rojemp anken war hor penn d'hor c'herent a Gastel Paol. ●132. Leutananz Breiz-izel a c'henderc'hé eskoptiou Gwéned, Kemper, Kastel Paol ha Tréger. ●(1847) FVR 101. persoun e Plouvorn, tost da Gastel-Paol. ●(1857) CBF 132. Kastel-Paol. ●(1865) FHB 26/204a. an tad Maneur e Castel Paol. ●(1867) TELrem 18. E Kastel-Pol, e Paris en deuz bet meuleudi. ●(1869) FHB 247/303b. An aotrou Iliou, vikel e Cloastr-Pleyben, zo hanvet vikel e Castel-Paol. ●(1876) BJM 116. E Castel-Paol a roas ar c’henta mission. ●(1877) EKG I 139. En em gaout a reaz e Kastel-Paol daou zervez araok. ●(1879) BMN 53. Mont a reas eta da Gastel-Paol evit senti ouz he dad. ●(1884) BUZmorvan 182. en deuz roet he hano da gear Kastell-Paol. ●(1886) GAL 481note. bet Superiol eus ar Siminal bihan e Castel Pol. ●(1886) IVO 174. Kreiz-Ker-a-Gastel-Paol. ●(18--) SON II 266. Adieu, pors Brest ha Recouvrans, / 'C'h an da guitaad Frans, / Ar Roc'h, Landernè, Castel-Pol, Montroulès, / Landivichau tremenen aliès ! ●(1890) MOA 26b. Kastell – (Kastell-Paol). ●(c. 1890) CFB 42b. Kastel-Paol.
●(1905) ALMA 25. gant eur zoudart iaouank euz Kastel-Paol ! ●(1909) NOAR 174. Bloaz a yoa, da zadorn ar Basion, sakrist Kastell-Paol. ●(1910) EGBT 129. Stank e oa gwejall an dud ac'h ê d'ober tro Breiz, evit pidi war beio an eskibien gentan eus hon bro, en Gwened, en Kemper, en Kastel-Pôl, en Landreger, en Sant-Brieg, en Sant-Malo hag en Dol. ●(1911) SKRS II 163. Ar c'hiz-se a gaver e Kastel Paol, e Lesneven, e Landivizio, ha marvad e meur a leac'h all. ●(1911) BUAZmadeg 119. an iliz hag an tour huel a veler breman e Kastel-Paol. ●(1923) ARVG C’hwevrer 21. Bro Kastel-Pôl, - eskopti Leon gwechall. ●(1926) FHAB Mae/166. eus a vaner koz Kervoruz, e kichenik Kastell-Paol. ●(1927) GERI.Ern 266. Kastell-Paol. ●(1930) DOBR 23. Diouz Kastel-Pôl da Lanhuon. ●(1932) KELD 70. Kastell-Paol. ●(1934) BRUS 298. Kastel-Paol.
●(2002) TEBOT 112b. Kastell Breizh, Sant-Yann-ar-Biz / Iliz Salaün-ar-Foll / Kaerañ tour 'zo barzh ar bed / Eo tour uhel Kastell-Paol.
►Kastell.
●(c. 1780) SE 5-1. er c’hiqueur a gastell o veza bet cannet.
●(1834) KKK 56. Ar c'henta objet, heb mar a denno muia hoc'h évez enn eur arruoud é Kastel é vezo ar vraventez a dour kreiz-kaer a behini ec'h arvestid dijà ac'hann ar furm kaer hag ann huelded. ●(1836) OLLI 134. Buez Mari-Amiç Picart ganet e Guiclan, badezet e Guimiliau hac interret en ilis Cathedral Castel, tost da auter an Itron Varia a Vouir Sicour, er bloas 1652. ●(1851) PENdast 74. Etre Kastel a Lesneven / E c'hazezis var eun dunien. ●90. en Kastell hag en Montroulez, e treger eo bed. ●(1855) FUB 76. Kastell, Santel. ●(1863) ST 6. Landerne, Lezneven, Montroulez ha Kastel. ●(1865) FHB 1/7b. e Castel. ●(1870) MBR 180. Etre Kastel ha Kleder. ●(1871) FHB 311/398b. Lambader zo eur bourkik bihan var an hent coz etre Landiviziau ha Castel. ●(1877) EKG I 12. P'oue klevet ar c'heleier-ze e Kastel, e oue glac'har e pep ti. ●(1877) EKG i 143. Lod ac’hanomp a ieaz euz a Gastel dre hent Plouenan, lod-all dre hent Rosko ha Santec. ●(1878) SVE 968. Kastel / Santel. ●(1884) BUZmorvan 121. a glevaz hano anezhan hag a c’hoanteaz he gas ganthan da Gastell. ●(1890) MOA 26b. Kastell. ●(1894) BUZmornik 418. e Guitevede, teir leo dioc’h Kastell.
●(1900) KAKE 167. Ker skanv hag an avel, / A ia varzu Kastel. ●(1903) KKBU 11. Demdost da Gastel a veve. ●(1904) SKRS I 38. Demdost da Gastel a veve. ●(1905) ALMA 63. Kastell. ●(1906) SAQ I vii. An Aotrou Quere a zo ganet, er bloaz 1824, er C’houlen, e parrez Plouenan. E kelendi Castele reaz he studi. ●(1911) BUAZmadeg 118. he bedi a reaz neuze da zont gantan da Gastell. ●(1919) KABR 15. En deiz, an ilizou deus Kastell da Gerez. ●(1920) KANTgwitalmeze 35. Kaeroc’h eo c’hoas, Eskob santel, / Hoc’h Ilis-Veur e keâr Gastel ! ●(1928) FHAB Du/409. penaos oa tremenet an traou e Kastell.
►Sant-Paol-Leon.
●(1543) Cco 22. S. Poll. ●(1546) Cco 38. St Poll. ●(1548) Cco 64. s poll.
●(c. 1793) SD 115. A espos penaus, ar c'homite a surveillanç eus a goumunen St. Pol a Leon, en ur beza bet dalc'het clos an hanvet Branellec.
●(1834) KKK 86. deiz ann dédi a iliz katrédal Sant Paol a Léon. ●(18--) PENast 62. Da Sant Paol Leon e renq donet. ●(18--) MILg 171. Da Zt paol a leon enos e rank dont. ●(1878) EKG II 284. A espos penaus, ar C'homite a surveillanç eus a goumunen Sant Pol a Leon. ●(1879) BMN 185. Mont a reas eta da Sant-Paol a Leon. ●(1894) BUEr 104. Zant-Pol-Leon a neuz ive he Hospital Zant-Ervoan.
●(1924) EGRT 64. Ar vro venniget-se eo Sant-Paol a Leon.
►Kastell-Leon.
●(1867) BUE 90. Iliz san Kaourentin e Kemper, hini san Pol e Kastel-Leon.
►[appellation révolutionnaire] Porzh-Leon.
●(1793) SD 115. A enep Yan-Mary Branellec bœlecq oaget a 37 bloas guinidicq eus a Guisseny o chom e Porz-Léon.
●(1878) EKG II 284. A enep Yann-Mary Branellec, bœlecq, oaget a 37 bloas, guinidicq eus a Guisseny, o chomm e Porz-Leon, hag a enep Anna Roussel, intanves Le Guen, oaget a 44 vloas, pehini a vef eus e leve, guinidicq eus a Vrest, o chomm e Porz-Leon, departamant a Finistère.
►Kastell-Paol-a-Leon.
●(1834) KKK 70. da genderc'hel ar vourchichen hag habitanted a géar a Gastel Paol a Léon.
►Voir Leon.
►Eskopti.
●(1839) BESquillere 523. Doarein e ras én escobti a Sant-Pôl-a-Léon.
II.
(1) Expression adverbiale.
●(1647) Am.ms 620. Perchill gastellis à tourch a guisy, tr. Roparz Hemon « Pourceaux des gens de Saint-Pol et verrat et truies. », tr. Herve Bihan « Pourceaux de Saint-Politains qui engrossent les truies ».
(2)
●(1732) GReg 827b. Kastell-Paul, chateau donné par Guytur Consul de Leon, à Paul Aurelien premier Evêque, s'apelloit aussi Legion, Leon & Leon-doul.
(3) Dicton.
●(1855) FUB 76. Kastell, Santel. – Kemper ar gaër. – Oriant ar c'hoant. ●(1878) SVE 968. Kastel / Santel, / Kemper / Ar gaer, / Oriant / Ar goant.
●(1907-1908) FURB 14/74. Kastel Santel. - Kemper ar gaër. - Oriant ar c'hoant.
●(2003) TRMOR 30. Kastell santel / Kemper ar gaer / Oriant ar goant.
(4) Dicton.
●(1912) MELU 365. Plougouloumis bonedeien, / Sibirillis kaketerien, / Klederis tud a fouge, / Ploueskadis tud a leve, / Plouenanis laeroun tout / Ha Kastellis oc'h ar grouk.
●(2003) TRMOR 31. Plougouloumiz bonedeien / Sibirilliz kaketerien / Klederiz tud a fouge / Ploueskadiz tud a fouge / Plouenaniz laeron tout / Ha Kastelliz ouzh ar groug.
(5) Rimaille.
●(1974) TDBP III 374. Ar c'hi d'an arc'h / War gein ar marc'h ! / Ar marc'h oa kavet / e-kichen Kastell-Paol / O tebriñ kaol.
(6) [expression] Kastellet eo an avel.
●(2003) TRMOR 98. Kastellet eo an avel.
(7) Devise de maison noble.
●(1667) ARmorial 125. Kerautret au Menihy, de Saint Paul, echiquetté de geulle & d’Or à 6. traicts auec cette deuise Marthesé, cest à dire peut-estre.
III. Blason populaire : voir Chikolodenn.
IV. Nom de famille.
●(1970) NFBT 34 N° 252. Castel.
V. [Toponymie locale]
●(1656) VEach f.3r°. Great ha sinet è Couent en Carmes Castel Paol. ●(1732) GReg 177b. Creiz-Kær. ●631b. Menehy-leon, ou, Minihy simplement, à saint Paul de Leon, & une liuë à la ronde : la petite place de saint Paul (...) Ar c'hloastr bihan (...). La grande place, Ar c'hloastr (...). La ruë qui vient droit au milieu du cloître (...) Porz-meur. ●(17--) FG II 246. ecreis aöt ar man.. ●(1793) SD 116. eus a barrès ar minihil eus a St. Pol a Léon.
●(1834) KKK 56. Ar c'henta objet, heb mar a denno muia hoc'h évez enn eur arruoud é Kastel é vezo ar vraventez a dour kreiz-kaer a behini ec'h arvestid dijà ac'hann ar furm kaer hag ann huelded. ●60. Katrédal Kastel eo ar gaera hag ar vrava euz a Vreiz. ●68. betek portal illiz Sant Per. ●102. é tremener é kever maneriou koz Pont plankoet ha Kerhoant, hag eur peulvan galvet er vro méan ann Diaoul. ●(1851) GBI II 218. Glaoudina Kabon 'vonjoure, / Bars al Lezveur pa arrue. ●(1865) FHB 33/264b. An aotrou Moign, vikel e Landiviziau, so hanvet da ren scolach pe seminer bihan Keroulas e Castel. ●(1877) EKG I 151. betek Kermoruz ez echomp varlerc'h. ●156. evelato e rankan kounta d'ehoc'h ar pez a reaz eun tammik martolod divar dro Penn-Poul, e Kastel. ●(1878) EKG II 248. belek koz leanezed kouent Santez-Ursula, e Kastel. ●249. Marvet eo persoun iliz kathedral Kastel. ●252. He hano oa Mari Kreac'h, merc'h da C'hlaoda ar C'hreac'h, euz a vilin Kerc'hoant, e parrez Kastel. ●272. Dirak ar Vadalen, araok mont e kear, e oue great eun ehan. (...) ar zoudard, er penn araok, a en em lakeaz da drompilla ken a dregerne gant-han koajou maner ar Gernevez. (...) Dont a rechont gand ru ar Skolach evit sevel dre ar Ru-Vraz var al leur-gear, el leac'h m'oa bet ar penn kenta euz a emgann Kergidu, deiz an tenna d'ar zort. ●276. Anaout mad a rea ru Karmez, mez er ru-ze euz tiez enn daou du, ha meur a hini a bep tu. ●285. Yan-Mary Branellec, ama diaraucq cure eus ar Minihi. (...) a enep Yan-Mary Branellec, ama diaraucq bœlecq accustumet euz a barrez ar Minihi, euz a Sant Pol a Leon. ●(1884) BUZmorvan 122. e oue savet divezatoc’h iliz ha tour kaer Kreisker. ●181. Ar c’hloc’h-se a virer c’hoaz hirio e kathedral Kastell. ●(1886) GAL 481n. Ann Tad Guennegan a zo ganet ive e Breiz-izel ha bet Superiol eus ar Siminal bihan e Castel Pol.
●(1907) DGES 47. Ke da Lanvérec da sutal brulu. ●(1908) FHAB Ebrel 99. E kreis ar ru Verzerel. ●(1908) FHAB Gwengolo 267. arabad 've deomp mont dre ar ru Gadiou (...) Deomp da gemeret peb a lomik en eun hostaliri distro a anavezan e ru Poullou. ●(1911) BUAZmadeg 119. chapel Kreisker savet gant sant Guevrok. ●(1915) HBPR 154. Mez dija, ar brigantet oa deuet e ru Kroaz-al-Lin. ●(1923) ARVG Mae 71. ha ze ra d’ean kât henvelidigez ouz tour Kreizker Kastel-Paol. ●(1987) BRUDn 110/17. E Kastell e lavarer êz-kenañ Tregonderniz euz tud Tregondern (bet parrez), Tromealiz euz tud Tromeal (eur gêriadennig), ha Kaloudiz euz tud enez Kalod e Karanteg.