m. & adv. –ioù, –où
I. M. (en plt de qqn)
A. (anatomie) Bouche.
●(1499) Ca 103b. Guenou. g. bouche. ●g. torsion de bouche. b. guenou cam. ●(c. 1501) Lv 232/9. guenou gl. [O]s. ●(1557) B I 357. A ! paillardes ! pautres esou, / Penaux ez deu yen az guenou / Blasfemaff ma doeou louen, tr. «Ah ! coquine, fille dévergondée, comment ta bouche ose-t-elle blasphémer froidement mes dieux bienheureux.» ●(1633) Nom 270a. Bucco, bucculentus : iouflu, ou gueulard, qui a la bouche grande : guenaouec, en deus guenou bras ; raouen guenou.
●(1659) SCger 15b. bouche, tr. «guenou, p. oou.» ●152b. guenou, tr. «bouche.» ●(1732) GReg 105b. Bouche, tr. «Guenou. guenaou. Van[netois] guineü. H[aute] Corn[ouaille] guenau.» ●Petite bouche, tr. «guenaoüic. p. guenaoüigou.» ●Ouvrir la bouche, tr. «Digueri ar guenou.»
●(1831) RDU 168. hun deulegat, dihue scoharn, dihue-frên, guêneu, deu zorn hac ol er horf. ●(1839) BESquil 534-535. Er Goarnour (…) e ordrénas toullein é zivès ha passein dré-z-ai ur hardenad pé un alhuéicg hoarne aveit charrein é yêneu. ●(1847) MDM 50. diou c'hinou. ●(1854) PSA I 45-46. en ansaignementeu mad ha divin e zehé ag é hiéneu. ●63. chetui en dehuéhan conz e zeli donnèt ag hur guéneu. ●124. En Eutru Doué e ras nezé d'er horv-zé buhé dré en huéh ag é hiéneu. ●(1857) CBF 56. ar bastel bevin saourek-ma a ielo ebiou da c'henou, tr. «ce morceau friand te passera sous le nez.» ●(1860) BAL 188. e tirollas adarre da daoler goad a-leiz e c'hinou. ●(1885) KAV 20. En ho kinou un dant benag / A vransello anter distag.
●(1906) KPSA 96. na deu euz ar c'hinou nemet komzou a drugarez. ●(1913) HIVR 60. ur chapelet én ou dorn hag er beden ar ou géneu.
►d. (?).
●(1829) CNG 119. Ruet méma men di-guêneu / Ér Vamen a Oêd précius.
(2) Lèvre.
●(1557) B I 456. Na manet auen na guenou / Na vezo frotet competant, tr. «qu'il ne reste mâchoire ni lèvre qui ne soit vigoureusement frappée.»
(3) par ext. Visage, figure.
●(1878) EKG II 70. en eur blanta gant-han eur stafad a-dreuz he c'hinou.
●(1925) FHAB Mae 175. ken têr e lagad ha ma oa drouk-livet e c'henou.
B. [en locution]
(1) Genoù lous : personne qui est grossière.
●(1942) FHAB Meurzh/Ebrel 150. (note de F. Vallée) Genou louz a vez lavaret e Treger. E Kembraeg ez eus un dra evel-se ivez.
(2) Bezañ lous e c'henoù : être grossier dans ses paroles.
●(1975) LLMM 169/98. ma oa lous e c'henou un tammig, e oa troet da rentañ servij.
(3) Mont e genoù : rester bouche bée.
●(1936) IVGA 138. aet e genou o selaou. ●(1973) SKVT II 34. Aet e oamp, holl, e genou o selaou da goñchennoù.
(4) Serriñ e c'henoù : fermer sa bouche, se taire.
●(1867) FHB 119/113a. neuze eo red d'an dud ep relijion serra o guinou.
●(1908) PIGO II 52. Fanch (...) serret ho keno !
(5) Serriñ, prennañ, stankañ e c'henoù da ub. : clore le bec à qqn.
●(1868) FHB 194/304b. Setu aze penauz e serrer ho ginou d'an dud difeiz.
●(1901) FHAB Genver 207. stanca he c'hinou d'an den ze a rancan. ●(1925) BUAZmadeg 214. Isidor a brennaz ho ginou d'ezo.
(6) Digeriñ e c'henoù : ouvrir sa bouche, parler.
●(1877) EKG I 248. En aner e c'haloupe, den ne zigoraz he c'hinou.
(7) Foranañ e c'henoù : écarquiller la bouche.
●(1877) FHB (3e série) 4/31a. An oll a foranaz o ginou o sellet gant pegement a bres e saille va zud gant o guer carget betec ar bord.
(8) Disleviñ e c'henoù : écarquiller la bouche.
●(1970) BHAF 20. da zispourbella o daoulagad ha da zislevi o genou dirag mone-done ar bigi war al Liger.
(9) Rampañ e c'henoù : écarquiller la bouche.
●(1909) KTLR 148. Rampa a rea he c'hinou dirag an traou kaer-ze. ●237. ar Roue bihan a rampe he c'hinou hag a ziskolpe he zaoulagad.
(10) Rampañ e c'henoù : se fendre la poire.
●(1943) FHAB Gwengolo/Here 350. (Kleder) Rampa. Rampa 'ra e c'henou : c'hoarzin a ra a galon vat betek digeri bras e c'henou.
(11) Chaokat e c'henoù : bavarder.
●(1929) EMPA 9. Hag evit klevet pôtred o chaokât o genou.
(12) War e c'henoù : tombé, renversé.
●(1902) TMJG 347. eun den mew bannag manet war hé c’héno. ●(1954) LLMM 42/13. met kentizh ha ma fell dezhañ sevel ha kerzhout, raktal e ramp e droad ha kouezhet eo a-hed e gorf, met war e c’henou an dro-mañ.
(13) Mont e genoù : écarquiller la bouche.
●(1920) MVRO 53/4a. me a iee e genou o sellet evit ar (lire : an) nousped kweach euz [ar] c'hornad bro.
(14) Ober e c’henoù bras : faire son curieux.
●(1955) VBRU 31. Ha me kerkent all war ar c’hae d’ober va genou bras, met netra ne welis nemet boned krevek ar priñs o vransigellat a-us d’ur morad ofiserien a renk uhel, rak ur stumm fentus da gerzhout en devoa ar freilhennek treut-kagn-se.
C. [employé en insultes]
(1) Genoù plankenn =
●(1943) FHAB Gwengolo/Here 346. Ha perak out aet gantañ, genou plankenn ma'z out ?
(2) Genoù patatez : patate.
●(1909) KTLR 53. Ginou patatez, a lavaraz d'ezhan, brema out brao ! ●(1924) YAYA 23. me n'oun ket eur ginou patatez.
(3) Genoù lachefre : large bouche.
●(1909) FHAB Eost 231. eur fri kaouenn, eur ginou lachéfré, eun helgez baz-dotu. ●(1909) FHAB Kerzu 380. e c'hinou lachefre o tigeri. ●(1935) ALMA 162. pebez genaou lechefre a rit d'in !
(4) Genoù tartez =
●(1911) KKAF 70. Deuz buhan ta, ginou tartez ! ●(1928) KANNkerzevod 25/10. Me zesko d'it, ginou tartez ! ●(1950) KROB 26-27/19. An hini a glevfe houmañ ar genou tartez-mañ ! ●(1950) KROB 30/13. Forz a ra dit-te, genou tartez, a gendalc'has Janig.
(5) Genoù gwelien =
●(1972) SLVT I 28. Tad ar vosenn, penn-bombard, penn-peul, marc'h-loar, boc'h bidi Botigao, genoù gwelien, tourc'h togn, hoc'h-gouez Plovan, ampoezon, droch ar pardon, leue geot, mab Kain, muzelloù kig-sall, chug biz, jañ-blev diforlinket !...
(6) Genoù krampouezh
●(1922) FHAB Du 349. Me zesko d'it, ginou krampoez !
D. (Blasons populaires).
(1) Genaouioù bras Langoad : les grandes gueules de Langoat.
●(2004) TROMK 218. Genoioù bras Langoad ! X eus ar Roc'h e marc'had bio Diwan en Langoad 2000. ●(2016) TELGR (02.08.2016) [44a] (Daniel Giraudon). Genoioù bras Langoad, tr. « Grandes gueules de Langoat ».
(2) Genaouioù kelien Langoad.
II. M. (en plt de qqc.)
(1) Gueule, ouverture, entrée.
●(1575) M 1659-1660. an yffernn (…) / dygor plen he guenou, tr. «l'enfer (…) / sa bouche grande ouverte.» ●(1633) Nom 134b. Præfurium, prognigeum : la gueule du four : guenou, pe an nor forn. ●240a. Putei crepido, vulgò os putei : le bord du puits : bord an punçc, pe an guenou.
●(1877) BSA 78. ginou ar feunteun stanket gant eur mean. ●(1878) EKG II 49 & 50. e ginou ar punz.
(2) =
●(18--) SAQ I 250. Eur penn euz ar groaz-se a stouf ginou an ifern.
● (1903) MBJJ 54. teul he dour bervet dre c'heno ar mene-tan. ●(1905) IVLD 210. ginou ar Grott.
(3) Embouchure (d'un canon).
●(1877) EKG I 234. eur pez kanol hag en doa eur ginou du.
●(1909) KTLR 23. ginou eur pez kanol.
(4) =
●(1883) MIL 138. En dro da c'hinou ar porched.
●(1936) IVGA 45. e genou ar pont.
(5) Ouverture (de tenailles).
●(1872) GAM 36. Gïnou eun durkez.
(6) Bord (d'un pot, etc.).
●(1904) ARPA 37. Hag e cargjont anezho [ar podoù] betek ar ginou.
(7) Pied, départ (d'un escalier).
●(1878) EKG II 125. hag e kleven, dre c'hinou ar skalier, ar zoudarded o tont d'an neac'h. ●126. e teuiz c'hoaz da zelaou e ginou ar skalier. ●131. o krial e genou ar skalier.
(8) Ouverture, gueule.
●(1877) BSA 78. ginou ar feunteun stanket gant eur mean. ●(1878) EKG II 49. e ginou ar punz. ●138. ginou ar siminal a zo ledannoc'h eged he vek.
(9) (?) Patte (d'une cloche) (?).
●(1869) KTB.ms 14 p 132. stoufet gant stoup geno ur c'hloc'h braz.
(10) Embouchure.
●(1633) Nom 246a. Ostium fluminis, fauces : la bouche d'vne riuiere, où elle tombe en mer : guenou an riffier en læch ma deu da couezaff en mor.
III. Adv.
(1) A-c’henoù : Oralement, vocalement, de vive voix.
●(1576) Gk i 228. Confes à calon hac à guenou. ●(1576) H 8. Confessaomp a guenou ha credomp a calon, tr. « Let us confess by mouth and believe in heart. » ●(1621) Mc 42. pe quement bennac ez lauaré an contrel á guenaou.
●(1727) HB 69. nonpas hepquen a c’henou. ●498. a-speret hac a-c’henou. ●(1732) GReg 785b. Réaliser des offres labiales, tr. «Reali an offrou græt a c’henou.»
●(1859) MMN 76. n’eo ket a c’hinou hebken. ●(1869) EGB 30. a c’héno, tr. «de bouche.» ●(1870) FHB 266/34a. da gridi a galon ha da brezeg a c’hinou. ●(1889) SFA 40. en eur bedi a c’hinou hag a galoun.
●(1906) BOBL 03 novembre 110 (stagadenn)/2b. ar pez a m’oa lavaret d’id a c’hinou disadorn diveza. ●(1911) BUAZperrot 490. hen anzav a ran a c’hinou.
(2) Loc. adv. a-c’henoù-mat : franchement.
●(1907) AVKA 173-174. ur gwir wirione a laran deoc'h a c'heno mat. ●295. Komzet am eus a c'heno mat ouz ar bed. ●310. Egile a rebechas a c'heno mad : «N'et eus ket eta mui a doujans Doue evid ar re-ze ?
(3) A c'henoù da c'henoù : de bouche en bouche.
●(1893) IAI 6. deuet beteg ennomp eb skrid, a rum da rum hag evel a c'hinou da c'hinou.
(4) Loc. adj. Pedenn a-c'henoù : prière orale, vocale.
●(1732) GReg 754a. Priere vocale, tr. «Pedenn a c'henou.»
IV. (blason populaire) Genaouioù bras Langoad : surnom des habitants de Langoat.
●(2016) TELG (02.08.2016) [44a] (Daniel Giraudon). Genoioù bras Langoad, tr. « Grandes gueules de Langoat ».
V.
(1) Treuzañ e c'henoù // Mont kamm e c'henoù // Kammañ e c’henoù : faire la grimace. Cf. kammañ e vuzelloù.
●(1732) GReg 929a. Tordre la bouche, tr. G. Rostrenen «treuza e c'hinou. treuza ar ginou.»
●(1931) VALL 483. Faire la moue, tr. F. Vallée «treuza e c'henou fam.» ●(1949) KROB 20/27 (L) *Paotr Treoure. Kamm ez eas e c'henou ! ●(1970) BHAF 31 (T) E. ar Barzhig. Kammañ a reas va genou ouspenn eur wech, med bep taol e seblante an evned-mor goapaad ahanon.
(2) Ober genoù bihan : faire la fine bouche.
●(1874) FHB 500/234a. Hag hi ho unan ne reont ket a c'hinou bihan evit ken (lire : hen) lavaret.
●(1927) TSPY 41 (L) L. ar Floc'h. Ha ne ran ket a c'henou bihan evit lavarout ez int holl lounkerien o zizun ! ●(1931) FHAB Eost 285 J.-M. Philippot. Kalz ne reant ket a c'hinou bihan evit diskleria oa echu he amzer gand an iliz, e Frans... ●(1931) VALL 290. Il vous demande sans façon 50 francs ! tr. F. Vallée «ne ra ket a c'henou bihan evit goulenn hanter-kant lur diganeoc'h fam.» ●(1932) FHAB Meurzh 128. Unan, em raok, hag he deus deskadurez, ne rae ket a c'henou bihan evit lavaret : «Berniou kamambre !» ●(1958) BLBR 110/4 (L) *Saig Santeg. Tonton Lomm avad, be-wech ma veze tommet dezañ ne ree ket a henou vihan evid he displega. (diwar Kannadig Landi Meurz-Here 1957)
(3) Kemer muzul genou ub. : voir un imbécile.
●(1908) PIGO II 88 (T) E. ar Moal. Biskoaz n'em oa kemeret muzul ken bras geno...
(4) Chom e c'henoù war c'hwec'h eur : être très étonné et surpris.
●(1908) PIGO II 168 (T) E. ar Moal. Ken prim ha ken dizonj e oa c'hoarvezet an tôl, ma chomas an tri soudard, evel ma ve lavaret, o geno gante war c'houec'h eur. ●(1966) BRUD 30/16 (T) E. ar Barzhig. Gand an druez, hag an heug ive, e oa chomet genou Jakez war c'hweh eur eur pennadig. ●(1970) BHAF 140 (T) E. ar Barzhig. Chom a reas va genou war c'hweh eur, ze 'zo sklaer. ●153. Chom a ris va genou war c'hweh eur dirag ar Hreisker ha touriou Landreger ha Kemper !
(5) Chom e c'henoù digor war greisteiz hanter : être très étonné et surpris.
●(1958) BLBR 111/7 (L) J. Seite. Chom a rejont, evel daou henaoueg, da zelled an eil ouz egile, o genou ganto digor war greisteiz hanter.
(6) (Chom, menel) e c'henoù war nav eur : être très étonné et surpris.
●(1926) BIVE 19 (T) E. ar Moal. C'hanta ? Respont a ri ? Chomet eo da c'henou ganit war nao eur ! ●(1935) ANTO 22 (T) *Paotr Juluen. Ne c'hoarvezo ket ganeoc'h evel gant unan eus ma mignoned, e levr-ofis gantan en e zaouarn, ha manet gant e c'henou war nao eur, o klevout kana an oferenn e zaozneg, ha nann e latin. ●53. Ma chome Yann-Grenn, ouz o c'hlevout, digor e c'henou gantan war nao eur. ●159. O klevout danevell Mimil, e chomas an holl, o genou digor ganto war nav eur, nemet an Aotrou Krec'h-Gwez. ●(1955) STBJ 215 (K) Y. ar Gow. Ha, pa voe difaziet, war-lerc'h ar bater a-zoare a glevas gant e genseurted, e chomas e c'henou war nav eur hag e kouezas e veud en e zorn. ●(1958) BRUD 4/84 (K) Y. ar Gow. Herve, o klevoud kement-se, a jomas e henou war nav eur.
(7) Chom gant e c'henou digor war nav eur hanter : être très étonné et surpris.
●(1948) KROB 6/13 *Yann Vad. Ya ! Galleg atao, pa ne gomprenan ket anezañ muioc'h eget latin an Aotrou Person... Ha me a jome aze, va genou digor war nav-eur-hanter ! ●(1966) BRUD 30/16 (T) E. ar Barzhig. Gand an druez, hag an heug ive, e oa chomet genou Jakez war c'hweh eur eur pennadig. ●(1981) ANTR 35 (L) *Tad Medar. Ha louarn a-walh eo an tamm anezañ evid distaga, pa zoñjer an nebeuta, ar rimadell a ra deoh chom gand ho kenou digor war nav eur hanter. ●94. An dimezell-skolêrez ne oar ger brezoneg e-bed. Setu ar paotr digor e henou gantan war nav eur hanter o klask kompren.
(8) Bezañ frank e c'henoù : avoir le verbe haut.
●(1936) PRBD 116 (L) K. Jezegou. Dreist-holl, ar re zo frank ho ginou e giz ma ve lavaret.
(9) Na welet nemet gant e c'henoù : être ivre.
●(1909) FHAB Eost 239 *Laouig Beg ar Spins. N'oa ket re abred, rag Kou a stoke e dreid ous kement kef a oa var an hent. Ne vele mui nemet gant e c'hinou. ●(1909) KTLR 24 (L) K. Jezegou. An hostis oa paot fin. Rei a reaz, deuz e vin guella, eur c'horfad da Lochore. Abarz pell, ar paour-keaz na vele mui nemet gant he c'hinou.
(10) Graet en deus e c'henoù goap eus e revr : il a vomi.
●(1936) IVGA 135 (Ki) Y. Drezen. «'M eus aon ne vo ket pell ma genou oc'h ober goap eus va... A, gast ! Biskoaz c'hoaz... ●(1974) SKVT III 93 (Ki) Y. Drezen. Respet deoc'h ! graet en doa dre e c'henou goap eus e reor.
(11) Bezañ brasoc'h e c'henoù eget e gof : avoir la bouche plus grande que le ventre. Cf. avoir les yeux plus gros que le ventre.
●(1912) MELU 416. Brasoc’h e I c’henou ‘vid I gov, tr. E. Ernault «Sa bouche est plus grande que son ventre, il veut avaler plus qu’il ne peut digèrer. (M. Lec’hvien).»
(12) Ober e c'henoù da ub. : dire à qqun ce qu’il à dire ou à faire. Cf. ober de veg da ub.
●(1867) FHB 121/134b (L). Ian-Per, great he c'hinou dezhan araog mont.
●(1907) AVKA 304 (T) Biler Azenor. Med Prinset ar veleien hag ar Penno braz ho devoa meret ar bobl, ha graet e c'heno dehan, da c'houl ma vije losket Barrabas ha ma vije lakaet Jesus d'ar maro.
(13) Lakaat ub. war e c'henoù : vaincre.
●(1870) MBR 60 (L) A. Troude. Sevel a reaz adarre brezel a-enep ar Zaozon (...) map ar roue ne roaz ehan d'ezho ken na oent lekeat war ho genou.
(14) Bezañ e anv em genoù : lorsque le mot à dire ne vient pas.
●(1923) AAKL 11 (L) Y.-V. Perrot. Hag an hini a vez atao ker seder ! Asa 'ta mat !... an aotrou... ho !... bah ! e hano a zo em genou !
(15) Kouezhañ a ray e c'henoù dioutañ : il en meurt d’envie.
●(1895) GMB 297 (T). pet[it] Trég[uier] koueañ rei i c'henoñ dut-añ, tr. «sa bouche en tombera = il en meurt d'envie.»
(16) Bezañ bav e c'henoù : avoir la bouche paralysée, ne plus savoir que dire.
●(1868) FHB 159/23a. Ar goall-gauzeour, mezeg ha deuet bao he c'hinou, ne voar mui petra a lavar.
(17) Pegañ ouzh ar genoù : dont ils se souviendront.
●(1919) BUBR 2/43 (T) Jules Gros. mar gellomp o devo eun distokaden, unan hag a bego ouz o genou !...
(18) Frotañ kaoc'h ouzh genoù an dud : voir kaoc'h.
(19) Tremen lost al leue dre genoù ub. : voir leue.
(20) Chom un troad leue en e c'henoù : voir leue.
(21) Dont dour (en / war) e c'henoù : voir dour.
(22) Kaout liv krampouezh Kemper : voir krampouezh.
(23) Teuziñ evel mel er genou : voir mel.
(24) Ne diwano ket ar fav en e c'henoù : voir fav.
(25) Chom ar biz en e c'henoù : voir biz.
(26) Bezañ evel ma biz em genoù : voir biz.
(27) Lakkat ar biz da ub. en e c'henoù : voir biz.
(28) Teuziñ ar sukr e genoù ub. : voir sukr.
(29) Parañ al loar en e c'henoù : voir loar.
(30) Kaout ur genoù da dapañ kelien : voir kelien.
(31) Bezañ balc'h e c'henoù : voir balc'h.
(32) Dont glas e c'henoù : voir glas.
(33) Ober ur vrae eus e c'henoù : voir brae.
(34) Bezañ en em gavet eus ar re gentañ nemet e marc'had ar genaouioù : voir marc'had.