m. –ed
I. (entomologie) Coléoptère.
●(1499) Ca 114a. Huyl. g. escharbot.
●(1659) SCger 155a. huill, tr. «escarbot.»
●(1869) SAG 53. an nemorant d'ar c'huiled… ●(1876) TDE.BF 92b. C'houil, s. m., tr. «Escarbot, scarabée ; pl. c'houiled.» ●(1877) FHB (3e série) 9/66b. Ma na vije nemedoc'h-u da zifen ar belek en deuz ho padezet, e fidoustac'h e c'helfe mont da zebri c'huiled.
●(1907) VBFV.bf 33a. huil, m. pl. ed, tr. «coléoptère, escarbot.» ●(1913) KANNgwital 127/294. Ma zon c'huiled dioc'h an noz, / Glao antronoz, tr. «Hannetons bourdonnant le soir, / Pluie demain.»
II. (en plt de qqn)
(1) Homme malin, rusé.
●(1913) PRPR 108. Bet e oa eur c'houil anezan, mare oa bet. ●(1947) YNVL 77. Ar c'hwil kozh ! ●101. Ur c'hwil eo ar Proux-se, n'eo ket gwir, tudoù ? ●(1967) BAHE 33. Pichon = kanfard, c’hwil, paotr fin, paotr da zisfiziout dioutañ h.a. Hennezh a zo ur pichon : kentoc’h gant ur ster gwashaat. Ne vez implijet nemet evit paotred. Evit ar merc’hed e leverer : honnezh a zo ur baborez, ur ganfardez, ur gavalez h.a. ●(1974) YABA 23.02. Moned e hram de zisklériein jistr ! e reskonde en deu huil.
(2) Yann ar c'hwil-dokez : personnification des gens malins.
●(1902) PIGO I 153. Eur breur da Yan ar C'houil Dokez e oa, zur.
(3) Champion.
●(1973) BAHE 79/69. ur c'hwil ez out war da vicher.
(4) Paillard.
●(17--) EN 230. Deud (a)man, mam ar c'huiled, tr. «Venez ici, mère des paillards.»
(5) Voyou, vaurien.
●(1905) BOBL 21 janvier 18/2f. ar c'houiled louz a skoe evelse ar Vretoned.
III. (jeu) Galoche.
●(1996) VEXE 308. La galoche (ar c'hwil), morceau de bois haut d'environ six centimètres et large de quatre, est posée sur le sol, derrière une pierre.
IV.
(1) Rous evel ur c'hwil(-derv) : très hâlé, brun.
●(1935) ANTO 4 (T) *Paotr Juluen. Eun tamm paotr a c'hiz koz, berr e ziouar ha doun e gof, pell etre e zaoulagad en e benn o virvi evel sellou ur sparfell, ha rous e groc'hen evel kroc'hen eur c'houil. ●(1954) VAZA 34 (T) *Jarl Priel. Naet evel re un aotrou e veze e zaouarn evito da vezañ ken rouz, pe dost, ha diveskell ur c'hwil-derv. ●(1957) AMAH 58 (T) *Jarl Priel. Ken rous e zremm ha divaskell ur c'hwil-derv. ●(1962) TDBP Ia 36 (T). Te a zo arru rouz 'vel eur c'hwil, tr. J. Gros «tu es (devenu) hâlé (ou : bronzé) comme un hanneton.» ●(1978) PBPP 2.1/254 (T-Plougouskant). Rous evel ur c'hwil, tr. J. le Du «bronzé comme un hanneton.»
(2) Sot evel ur c'hwil-derv : très sot.
●(17--) CHal.ms ii 160. Etourdi comme un haneton, tr. «sot el un huil’ derf.»
●(1936) IVGA 47 (Ki) Y. Drezen. Ar re sot egistoc'h, sur ! C'houi 'zo sot giz eur c'houil-dero.
(3) Krog ar c'hwil en ub. : être atteint par la malchance.
●(1935) CDFi 8 juin (L) *Ab-Sulio. Ar c'houil a zo krog ennomp ! Sorset ar vatimant ! ●(1936) CDFi 11 janvier (L) *Ab-Sulio. Ar c'houil a zo krog ennoun ! a youc'has, e kembraeg, ar c'homodor Ab Owen. ●(1949) KROB 13/13 (L) *Ab-Sulio. Pa vez krog ar c'hwil pe an dichañs en unan bennak, e vez pell o tiskregi : an divada a zo diaes da zistaga.
(4) Ambaraset evel ur c'hwil en ur varilh der : être très embarrassé.
●(1898) MELu IX 285 (T-Pleraneg). Anbaraset vel eur c'houil en eur varil der, tr. E. Ernault «Embarrassé comme un escarbot dans un baril de goudron.»
(5) Boudal ar c'hwil gant ub. : être très en retard la nuit.
●(1924) NFLO. Retard. je serais très en retard la nuit, tr. Loeiz ar Floc'h «boudal a ray ar c'houil ganen.»