n. de l. Brest.
I. Brest.
●(1450) Dag 173. Ha Brest, ne fazio quet. ●(1543) Cco 22. Brest. ●(1546) Cco 38. Brest. ●46. Brest. ●(1548) Cco 65. brest. ●(1576-1600) Cco 80. brest.
●(1712) HB 514. evel ma ve gouel ar seiz Sant e Brest. ●(1716) PEll.ms 1. Me ia d’a Brest. 83 Bete Vrest. ●(1732) GReg 117b. Brèst. Ar guear a Vrèst. Rad Brèst. ●166b. Muryou Brèst o deus ul leau-dro. ●353b. Eñtre Brést ha Kærahés ez eus pévarzecq léau. ●(1744) L'Arm 59b. Er guére à Vreste enn-déss ul leau à dro. ●349a. à zrebu er Guævérr bétt Breste. ●(c.1780) SE 27-4. da vrest tout, emeza, ganènmèn, a senti. ●87-1. Eur belec eus a vrest, ac hunan d’or ar meas. ●(c.1789) SD 19. Ar Gendre, Deputet eus a Vrest. ●(c.1792) SD 111. E quichen ar Porzyou hac ar c'hostessyou eus a Vrest hac eus an Oriant. ●(c.1793) SD 270. A berh Représantand err Bobl Brue, davéet en Arméyeu err Porheu-Mor a Vræst ag a Cherbourg.
●(1821) GON 38a. Bété Brést ind éat. ●124b. Éad eo da Vrést. ●209b. Évlec’hek eo ar vrô enn drô da Vrést. ●(18--) LED.gou 35. Eus a Vrest. ●(1825-1830) AJC 2299. pa sous armamand en brest a sous ÿve bresel. ●(1829) IAY iii. imprimet en Quemper, en Brest, en Leon pe en Montroulez. ●(1834) KKK 84. penaoz ar chastel man ha kear Vrest a ioa neuzé ann daou blaz hebken er finister a oé choummet léal d'ar wirionez. ●(1847) FVR 20. e bourc'h Lanniliz, e tu Brest. ●(1847) MDM 157. entre Brest ha Kemperelle. ●(18--) PENdast 214. En Brest e neum ambarkis ewit an inizi. ●214. Eur c'hlenvet kontajius a disolas ker Brest. ●(1857) CBF 131. Brest. ●(1863) ST 6. Da genta, Brest so d’in, Mogeriou ha Kestel. ●(1865) FHB 2/15b. D’ar meurs 7, e Brest. ●(1868) FHB 159/20a. euz Brest d’ar C'hastellin. ●(1868) EGB 14. Brést. ●(1869) TDE.FB 291. pe geit a zo euz a Vrest da Gastellin ? Keit evel etre Brest ha Moñtroulez. ●238. kear Vrest. Euz a Vrest e teu. ●(1870) MBR 340. Gwechall Brest a ioa eur gear vihan. ●(1876) TDE.BF 4a. euz a Vrest ounn ginidik. ●(1878) EKG II 217. Lavaret em beuz d'eoc'h e tle dont d'hor c'haout da Verven, tud euz a gostez Menez-Are evid mont var gear Vrest. ●(1890) MOA 19b. Brest. ●(c. 1890) CFB 41b. Brest. ●71b. Pegeit zo eus a Lesneven da Vrest ? ●(1891) VNB 203. mar det bet Brest, hag a vahont de Sant-Maleu.
●(1905) ALMA 63. Brest. ●(1912) BUAZpermoal 915. Dont a raed da Zant-Karre betek eus Brest, Skaer, Rostren, Laruen, Pleuzal. ●(1928) FHAB Genver/16. Mont da Vrest, da di va mamm. ●(1983) GKDI 13b. D'an devez-se e Landerne, / E Brest hag e Kemper-Kerne, / Saverien-yer en dienez, / A youh d'an oll o faourentez.
II.
(1) Proverbe.
●(1732) GReg 250a. Il y a un prov. Breton qui compare un mari furieusement jaloux, à un cheval qui sans chevêtre & sans entraves court du côté de Brest, comme à l'extremité de la Province. eat eo marc'h hamon da Vrèst, dishual ha digapestr : hou-hou marc'h hamon, ne dorrit qet ho calon. ●506b. pour dire qu'un mari jaloux est furieux, on dit proverbialement : Eat eo marc'h ha mon da Vrèst, / Hac eñ dishual, ha digabest. / Hou-hou, marc'h ha mon, / Ne dorrit qet ho calon. ●(1878) SVE 432. Marc'h Hamon 'zo eat da Vrest / Dishual ha digabestr, / War ar vein, war ann drein, / Hag ann hini goz war he gein.
●(1957) SKOL 5/6/18. Marc'h Hamon a ya da Vrest, / Dishouarn ha digabestr, / Dre an drein, dre ar vein, / Hag Hamonig war e gein. ●(1970) BHAF 73-74. Deski a reen dezañ konta ive er gêr, pa veze war bennou va daoulin o c'hoari "marh Amonig" : // "Marh Amonig 'ya da Vrest / Dishual ha digasbetr, / Dreist ar vein, / Dreist an drein, / Unan, daou, tri... / Wanig bihan war e gein." ●(1974) TDBP III 381. Marc'h Amon a ya da Vrest, / Dishual ha digabestr, / Dre an drez ha dre ar vein / Hag Ifig bihan war e gein. ●(1975) BRUD 50/6. Marh [ano ar bugel] a ya da Vrest, / Dishouarn ha digabestr, / Dreist an drein, ha dreist ar mein, / Ha [ano ar bugel] war e gein. ●(1985) ANEX 68-69. Ed eo war gein ar marh. "Il est allé sur le dos du cheval". En français, "monter sur ses grands chevaux" signifie "s'emporter". En breton, "aller sur le dos du cheval" veut dire "faire une crise de jalousie". On dit aussi Ed eo war varh (Il est allé à cheval) ou Ed eo war varh Hamon (Il est allé sur le cheval d'Hamon), sans doute par référence à la comptine qu'on chante aux petits enfants en les faisant sauter sur ses genoux : Marh Hamon ah a da Vrest / Dishouarn ha digabest / Dreist an drez ha dreist ar vein / Ha Yann bihan war e gein. (Le cheval d'Hamon va à Brest / Sans fers et sans chevêtre / Par-dessus les ronces et par-dessus les pierres / Et petit Jean sur son dos).
●(2000) TPBR 157. Marc'h Hamon a ya da Vrest, / Dishouarn ha digabestr, / Da gerc'hat gwin ha bara mat / D'am faotr bihan a zo paotr mat, / Marc'h Hamon a zailho, a zailho, a zailho, / Ken a zailho pri er parkoù ! ●(2000) LLMM 318/60. Ur sonig evit c'hoari marc'h war ar barlenn / Marc'h Hamon a ya da Vrest / Dishouarn ha digabestr / Dreist ar vein, dreist an drein / Mari vihan war e gein / Unan all war e choug / Unan all war e lost / Da gas ul lizher d'ar post / D'ar paz, d'ar paz, d'ar paz / D'an trotig, d'an trotig, d'an trotig / Ha d'ar c'haloup bras (2 wech).
(2)
●(1941) (2004) TROMK 196. Marc'h ar Big ac'h a da Vrest / Dishouarn ha digabestr / Dre an drez ha dre ar vein / Hag (Ewanig) war e gein / Hag (Ivona) war e lost / Ha (Herve) en toull-tost. Dastumet er Sklaerder, Du 1941. An anv diwezhañ eo hini ar bugel a zo war ar varlenn, hag a vez lezet da gouezhañ "en toull-tost" etre an divc'har.
(3)
●(1957) SKOL 5/13/73. Hei do, marc'h Al Lae, / Da winkal da Gorlae; / Marc'h Al Lae 'ya da Vrest, / Dishouarn ha digabestr, / Dreist an drez ha dreist an drein, / Ha Pêrig war e gein.
(4) Formule de début de conte.
●(1979) COPL 21. Gwechall, gwechall, / An hini n'oa daoulagad oa ket dall, / An hini en eus / A wel a eün pe a dreuz; / Unan born, benn ma vez bet e Brest ha deut er ger / E n'eus gwelet an daou goste eus an hent sklêr. / An istor man n'eo ket gevier, / Rag er vro man n'eus dent ar ier.
(5) Tournure proverbiale.
●(1995) PLTZ 28-29. Dribi (debri) toud, / kahad toud / ha mond da Vrest da jom ! – Lavar koz, klevet war ar mêz gwechall, pa oa ken tenn al labour-douar. Ar re goz a "zouke" (pe : a zihaste) beteg ar moment diwea (diweza). Ar pôtr yaouank, digourachet, a oa mall gantañ mond da vartolod. Ar plah yaouank, deuz he zu, ne zisplije ket dei dimizi gand eur "segond-mestr"! Ha dao e koef, ha mond da Vrest da jom !
●(2003) TRMOR 64. Debriñ tout / Kac'hat tout / Ha mont da Vrest da chom.
(6) Dicton.
●(2000) TPBR 211. Brestiz moc'h / Stag o bouzelloù war ar roc'h.
(7) Prophétie. Cf. HYZH 216/46 & 241/46-48.
●(1974) (1998) HYZH 216/46. E kêr Vrest e touaro, eur sulvez vrumennek, pa vo an oferenn-vintin o echui. (...) Mont a ray ar re-se d'en em strewi tro war dro da Vrest hag an arme-se, a teuy beteg borc'h Faoued : hiroc'h ne day ket.
(8) Prophétie.
●(c.1900) PEAB.Guimiliau 25-26. M. de Kerdanet nous apprend que M. Guillerm "avait vu avec peine se former, en 1631, la ville de Brest, et il en tira cet horoscope : / Er bloaz mil seiz cant pevar uguent a nao / Brest ne dalvezo quet er bot scao. / Ag er bloaz mil seiz cant pevar uguent a deg / Ne gousquo ozac'h ebet disourci gant e c'heg."
(9) Proverbe.
●(2003) TRMOR 64. An tenn e Brest / Ar glav a zo prest.
(10)
●(1975) BRUD 50/47. Me 'm-eus gweled eun ounner vloaz, / A zouge Kemper war he skoaz, / Brest ha Rekourañs war he lost, / Ha c'hoaz ez ae ganto d'ar post.
(11) Devinette.
●(1956) (2004) TROMK 215. Petra a ya da Vrest hep fiñval ? / - An hent. ●note : "... desket en Montréal e 1956 digant Kristina Garig, gwreg Bikrell, ginidik eus Kergloñv."
(12) Devinette.
●(1955) SKOL 4/4/63. Petra a ra tud v-Brest ha re Roazhon war-un-dro bemdeiz ? kozhañ.
(13) Devinette.
●(1955) SKOL 4/18/289. Petra a zeu eus Pariz da Vrest en ur c'haloupat hag en ur vutunat ? / an tren.
III. Nom de famille.
●(1970) NFBT 25 N° 191. Brest.
IV. [Toponymie locale].
●(1732) GReg 117b. Tour Cesar. tour savet bet gand Cesar. ●(c.1780) SE 19-1. var bavé récouvranç er passant a guézas. ●27-1. yan en deva prenet er pesq e recouvranç. ●(1793) SD 116. dalc'het en ty a arret, lavaret ar c'hastell e Brest.
●(1834) HEB 375. E gorf a so bet pell amser ebars castel Brest gant aon rac an inimiet. ●(1847) FVR 90. Ann Aotrounez Laport, euz a eskopti Leon ha kure e Sant-Loeiz-Brest. ●109. Kant pemp e kastel Brest paket. ●110. dibennet a oent e Brest, war Leur Gounid-ar-Bobl. ●110. dastumi e Manati Karmez-Brest. ●(1851) PENgwerin6 53. E kichenik tour Sant Loïz, en Vrest var ar flass brassa. ●(18--) MILg 173. e pad seis miz eo bet dalc’het / e Kastel brest gant ar galoet. ●(1865) FHB 5/38b. An Autrou Keriel, vikel Sant-Lois Brest so hanvet person e Poullan. ●5/39a. en ilis nevez a zaver e Sant-Marc e kichen Brest. 10/73b an Aotrou Marsial Testard du Cosker, bet person parres Carmes, e Brest. 45/360b Evelse e Brest ez eus bet discaret eur vezen deo var ar c’hour d’Ajot. ●(1867) TELrem I. ru vraz. ●34. E Brest, enn Ilis Sant-Loiz, emedi he galon. ●(1869) FHB 230/168b. an ilis a zaver e Sant-Martin Brest. ●(1869) FHB 239/239b. An aotrou Guezennec, vikel e Konc-Kerne, a zo hanvet belec e Poul-ar-Bachet. ●(1869) TDE.FB 238. kastell Brest. ●(1878) EKG II 264. An den-ze, o veza bet kaset euz a Vontroulez da gastel Brest, ha lakeat etre daouarn kador-varn an dispac'h. ●266. dalc'het er prizoun hanvet Kastel Brest. ●283. Merzeriet eo bet, var leur-gear Brest, d'ar Iaou-Gamblid. [...] Enn derveziou araok oa bet c'hoaz lakeat d'ar maro e Brest, an Aoutrou Coz hag an Aoutrou Drevez, kure Recouvranz. ●285. hac Anna Roussel, intanves Le Guen, e demeuranç e Sant Pol, dalc'het en ty a arret, lavaret ar C'hastell e Brest. ●(1890) MOA 23a. Itroun-Varia-Garmel. ●26a. Sant-Loiz (Brest) (...) Sant-Mark ; Sanmark (Santizmark, les habitants). (...) Sant Martin-Vrest. ●26b. Sant-Salver ; Sansalver ; - Rekouvrans. ●(c. 1890) CFB 117b. E traon ar ru Vraz, e Brest. ●(1894) BUEr 104. En Brest a zo c'hoaz eur ru Zant-Ervoan.
●(1904) KANngalon Du 261. Recouranz-Brest. ●(1905) ALMA 56. e oa bet asamblee vraz e Recouvrans. (...) kann a zavaz etre-z-ho hag an dispac’herien e ru Siam. (...) Aomonier ha seurezed hospital Poul-ar-Bachet a vezo kaset kuit da fin ar bloaz-ma. ●(1906) SAQ I vii. Mez a veac’h m’hen doa adarre tremenet daou vloaz er barrez-se, ’oa hanvet da gure e sant Loïs-Brest. ●xi. Kaset e voa da Sant-Lois-Brest, evel hon deuz lavaret, diagent. ●(1907) FHAB Gouere 156. er ru Siam. ●(1911) BUAZmadeg 834. unan euz touriou koz kastell Brest a zo hanvet atao tour Azenor. ●(1924) ZAMA 196. Abaoe m'eo eat va mignon Yann Bilh da zizec'ha e eskern da Bark Botorel ●note : Hano poblek Bered vras Brest. ●(1931) FHAB Gouere/278. Unan eus touriou Kastell Brest bet savet an darn vrasa anezan en XIIIvet kantved a zo hanvet tour Azenor. ●(1935) OALD 51/11. betek straed Victor Hugo. ●11. eur wech digouezet gant straed Koad ar Geven. ●11. war riblen hent Pariz. ●11. da vont gant ar ru Bariz betek ar straed a gas war-eeun da iliz Sant Varzin. ●11. o tremen war blasenn Sant Varzin hag o tiskenn straed Graveran, ez eas an diou gomaër, dre raonell Koad ar Geven, da dapout hent ar Werc’hez hag ac’hano, war bouez ober eur pennad bale, e kouezjont adarre war ar glasi. El lec’h-se e prenas Jann. ●14. Loc’ha a eure an diou genseurtez evit mont, dre ar ru Siam, da dapout ru ar Ramp. ●15. mont etrezeg an hostaleri anvet « An Tog Ruz » abalamour da dapa ar c’harr dre dan kenta a loc’hje ac’hano evit mont etrezek Kêrzulio. ●(1995) PLTZ 112. Porz Nê (nevez) :: Port de commerce (à Brest).