m. & adv. –ioù, –où
I. M.
A. (en plt de qqc. de concret)
(1) Tas, monceau.
●(1464) Cms (d’après GMB 293). bernn geran. ●(1499) Ca 19b. Bernn. g. monceau. ●Bernn douar. g. moncel de terre. ●Bernn grean. g. moncel de sablon. ●Bernn meyn. g. moncel de pierres. ●(c.1500) Cb 23b. gal. ensemblement. bri. dre bernn. vide in bernaff. ●24a. Bernn groan. g. moncel de sablon. ●(1633) Nom 28b. Rostrum : groin d’vn porc : groüin vn ouch, pe gant hiny ez discar an bernou mous. ●99b. Lignorum strues, meta : lignier, pile de bois, monceau de bois, chantiere de bois : vn bern queuneut.
●(1659) SCger 80b. monceau, tr. «bern.» ●115b. tas, tr. «bern.» ●132a. bern, tr. «monceau.» ●(1732) GReg 634a. Monceau, amas de plusieurs choses en un tas, tr. «Bern. p. bernyou, bernou.» ●(1752) PEll 54. Bern, Monceau de quelque chose que ce soit. Le nouveau Diction. le marque de même. Bern eit, monceau de blé. On le dit aussi de la toile sur laquelle on amasse le blé dans l'aire, Plurier Bernou.
●(1838) CGK 21. eur bern Colo. ●(1847) FVR 87. e bern foen ebed. ●(1869) TDE.FB 382a. Un tas de fagots, tr. «eur bern fagod.» ●(1894) BUZmornik 358. eur bern pri-raz. ●(1897) EST 33. Unan ar er veragn e grog é peb féchen.
●(1922) EMAR 66. berniou mein. ●(1929) FHAB C'hwevrer 51. Dre ma sec'ho ar foenn grit berniou brasoc'h. ●(1985) OUIS 183note. meule de foin, tr. bern kolo.
(2) Ober bern =
●(1949) KROB 14/6. Tammou sikour a gavo, bihan pep hini anezo, met o niver a ray bern.
(3) Économies, argent épargné.
●(1908) PIGO II 2. n'eo ket posubl ne gavfes ket, da vihanañ, daou c'hant skoed da beurdokañ ma bern ? ●(1955) VBRU 150. deiz-ha-deiz e kreske hor bern en ti bank.
(4) En e vern : entassé.
●(1906) DIHU 9/149. Er foèu e za gozik perpet dré ma vé reit d'er loñned bouid fal, bouid tuemmet en ou bern. ●(1957) ADBr lxiv 4/532. (An Ospital-Kammfroud) Ar foenn ne oa ket eost awalh p'eo kerhet d'ar gêr : deut eo da doufa en e vern. ●(1972) SKVT I 43. Hag evel ur sarpant, eeun-hag-eeun, ez en em guilhe en he bern.
(5) (en plt d'un édifice) Kouezhañ en e vern : tomber en ruines.
●(1924) ZAMA 88. eun toullig ti dare da goueza en e vern.
(6) En em gavout, bezañ war ar bern : ne manquer de rien.
●(1939) KLDZgwal 36. Met e pe lec'h emañ an hini ha na garg ket muioc'hik eget kustum pa en em gav war ar bern ?
(7) (en plt de liquide) Grande quantité.
●(1920) KZVr 366 - 07/03/20. ar patatez, o poac'hat, o deus euret eur bern dour. ●(1970) BHAF 115. berniou sistr a yae gantañ a-hed e zevez...
(8) (domaine maritime) Lame, grosse vague.
●(1920) MVRO 53/1c. pa vezo diswalc’het ar pont gant ar bern. ●(1956) BAHE 6-7/16. Dianav ez eo e Lokemo : tarzhioù, tonnoù, gwagennoù hag all. Atav e vez lavaret : bern. ●hag ar bernioù (pe ar pakadoù) a frege (pe a dorre) war ar vag, ken e oa erru leun a zour.
(9) Mont d'ar bern : disparaître, y rester.
●(1575) M 1971-1974. Quentaff ez describiff, credet diff an Yffernn, / Drez caffaff em auis, he bezaff vn Cisternn : / Carguet haznat á Tan, goa eff aya dan bernn, / So tenn enhy diæs, en eres hep espernn, tr. « D'abord je décrirai, croyez-moi, l'enfer, / Comme je trouve, à mon avis que c'est une citerne / Pleine évidemment, de feu ; malheur à celui qui va au tas, / Qui s'y trouve, empilé incommodément, dans la douleur, sans pitié. »
●(1909) FHAB Here 301. Er penn-kenta louzaouer ebet ne gavas, hag a forz da jom da lec'heria, e vennas mont d'ar bern.
(10) Mont d'ar bern : courir à sa ruine, à sa perte.
●(1943) VKST Genver-C'hwevrer 226. Dre an hent-se ez a buan ar feiz da netra hag ar vro d'ar bern.
B. (en plt de qqc. d'abstrait)
(1) Grande quantité de.
●(1893) IAI 33. An diaoul en deuz dizac'het enn eun taol kount ar bern geyer a yoa enn he galoun.
(2) Ur bern, bernioù : beaucoup de.
●(1650) Nlou 109. Mar deu glar na baluent, / Na nep bern à mernent, tr. «s'il vient tristesse ou tempête, / ou quelque monceau de mortalité.»
●(1899) BOL 17. eur bern arveziou giz Pariz.
●(1902) LZBt Du 19. d'ober en dro d'in eur bern simagreo. ●(1919) FHAB Eost 20. o chapeleda berniou «trugare ha bennoz Doue !» ●(1941) FHAB Du/Kerzu 110. eur bern kamambreou.
(3) En ur bernig amzer : en très peu de temps.
●(1924) SBED 8. Met bremen é krédan, ér mod mé hrér dehi, / Sur mat en ur bernig amzér ne vou ket mui hanni.
(4) En ur bern : ensemble, en même temps.
●(1928) TAPO 8. Komz a rit ho tiou en eur bern !
C. (en plt de personnes, d'animaux) Ur bern, bernioù : une quantité de, des tas de.
●(1907) AVKA 63. Bernio tud a gerze a dost berr ouz e zeulio. ●(1911) BUAZperrot 86. ar berniou tud a oa tro var dro d'ezan. ●(1915) HBPR 198. eur bern c'huibu hag a beg, hag a zeo. ●(1925) FHAB Gouere 259. ez eus berniou tud o c'hedal. ●(1936) PRBD 99. eur bern tud a c'hourves er pri.
►absol. Ur bern : un tas de gens.
●(1911) BUAZperrot 230. Diou wech bemdez e roë an aluzen da eur bern a en em gave e kichen dor e balez.
D. (en plt de qqn)
(1) Ne oa ket bras ar bern ouzhin, ouzhit : je, tu n'étais pas bien grand.
●(1969) BAHE 62/15. Ha ne oa ket kennebeut, bras ar bern ouzhin, pa oan kroget da grapat gant ar gwez. ●(1982) TKRH 134. Pa oa deut va c'hoar vihan war an douar, na oa ket bras ar bern outi.
(2) fam. Ur bern teil : un homme très fier.
●(1948) KROB 3/6. lorc'hus, lorc'hus : eur «bern-teil», evel ma lavarer du-mañ.
II. Loc. adv.
(1) Ur bern : beaucoup.
●(1924) ZAMA 88. va eontr koz n'edo ket eur bern pinvidikoc'h eget e niz yaouank.
(2) War ar bern : par dessus le marché.
●(1957) AMAH 39. e kouezhe warnañ paz pe sifern / hag ur bramm a-dreuz war ar bern.
(3) A-vil-vern : par milliers.
●(1908) PIGO II 17. kijer a vil-vern war e hent. ●(1911) BUAZperrot 46. e barr an nenv ar stered a vil vern a lugerne. ●100. ar reuziou a goueze a vil-vern var ar vro. ●(1925) BILZ 111. Dont a reont warnomp a vil vern.
(4) Dre vern : en tas, par tas.
●(c.1500) Cb 23b. [bernn] Inde cumulatim. gal. ensemblement. bri. dre bernn.
(5) Dre vern : en grande quantité.
●(1905) CDFi décembre. lonka tud dre vern. (d'après KBSA 115). ●(1906) CDFi octobre. al lenn, pesked aour dre vern enni. (d'après KBSA 128).
III.
(1) Kas ub. d'ar bern : ruiner quelqu’un. Cf. teuler war an douar noazh.
●(1874) TLK 20 (L) L. Inisan. Ober an dourn, er c'hoari-man, a zo risklus, pa c'hoarier a-enep kalz : daou pe dri daol kollet a zo a-walc'h evit kas an den d'ar bern. ●(1877) EKG I 86 (L) L. Inisan. Eur veach ma vez krog an diaoul enn eun den, her c'has hag her c'haso beteg ar bern, beteg ar gorden zoken.
●(1906) KANngalon Mae 116. hor bro a zo kaset d’ar bern gant ar Framasouned.
(2) Kas ub. d'ar bern : tuer quelqu’un.
●(1867) MGK 34. Ann nebeud a voa c’hoaz, evit tizout ho zamm, / Ne gredent ket mont er meaz / Gant aoun na vijent gwaz. / Gant-ho edo ar brud voa deut d’ho c’has d’ar bern, / E kroc’hen Krign-migourn, diaoul brasa ’nn ifern.
(3) Kas ur vro d'ar bern : ruiner un pays.
●(1870) FHB 274/98a. o cas ar bed d'ar bern.
●(1906) KANngalon Mae 116. er memes amzer hor bro a zo kaset d’ar bern ganar Franmasouned.
(4) Mont d'ar bern : dépérir, mourir.
●(1909) FHAB Here 301 *Ioen an Tour Gwenn. Er penn-kenta louzaouer ebet ne gavas, hag a forz da jom da lec'heria, e vennas mont d'ar bern. ●(1909) FHAB Here 304 (L) T. Gouriou. N'eus marteze arouez ebet hag a ziskouesfe sklearroc'h eget hen-man eman Breiz o vont a gammejou hir d'ar bern. ●(1910) FHAB Mezheven 179 *An Tour Gwenn. Rouantelez Rom he-unan, guechall mestrez ar bed, a gerze a gammejou hir etrezek ar bern. ●(1953) BLBR 58-59/11. hag e weled parreziou, ar feiz enno o vont d'ar bern, ha da heul an onestiz e pep doare. ●(1953) BLBR 60/8. Dister ar stal ganez, pôtr koz, pa ne c'hellez ken eva nemet Vichy. Emaout o vont d'ar bern !
(5) Mont d'ar bern : être ruiné.
●(1925) FHAB Ebrel 137 (L) Loeiz ar Floc'h. Ha mar teufe d'eoc'h rankout chom pell c'hoaz en toull-ze, ne vezin ket pell evit mont d'ar bern ganeaoc'h !...
(6) Mont ar bed d'ar bern gant ub. : ruiner le monde.
●(1867) MGK 33 (L) G. Milin. Ve lavaret ’z afe ar bed gant-ho d’ar bern.
(7) Krenañ evel ur bern deliou : voir delioù.
(8) Paour evel Job war e vern teil : voir teil.