prép., adv., adj. & conj.
I. Prép.
A. temp.
(1) Au moment de.
●(1732) GReg 283a. Devers la Toussaïnt prochaine, tr. «A-benn kal ar goañ.»
●(1856) VNA 104. Nous verrons l'année prochaine comment ça ira, tr. «Ni e huélou a bèn blai penaus é hei.»
●(1908) PIGO ii 41. a-benn an «Asperges.» ●(1912) BUAZpermoal 708. anez ze, e tanzeomp trubuilh, sur awalc'h, a-benn an amzer da zont. ●260. ha gant bara ha dour eo e vage e gorf abenn e varo. ●(1924) ZAMA 207. d'ar zadorn a-benn koan, a oa prest ar wiadenn.
(2) Par (plusieurs fois).
●(1870) MBR 320. a-benn diou weach. ●(1894) BUZmornik 131. hag a zigasaz tud d'ann Itali a benn teir guech. ●265. e skrivaz a benn diou vech d'ann impalaered.
●(1903) LZBg Meurzh 83. aben arlerh. ●(1905) HFBI 396. ober tro ar feunten zé aben téir goéach. ●(1914) KZVr 58 - 12/04/14.Va biz a asgoras a-benn teir gwech. île Batz, Milin.»
(3) A-benn … amañ, avamañ : d'ici.
●(17--) EN 1628. a ben eis de aman, me a vou cabiten, tr. «d'ici huit jours, ici, je serai capitaine.»
●(1877) BSA 11. Abenn eun nebeut aman c'houi hen desco d'eomp oc'h-unan.
●(1904) LZBg Gwengolo 219. Mes aben un tammig a vamen.
(4) Dans.
●(1659) SCger 70b. d'auiourd'huy en huit iours, tr. «hiriou a ben sizun.»
●(1856) VNA 205. Pour quand vous les faut-il ? tr. «Aben pegource en ou rinquet-hui ?»
●(1923) KNOL 245. Ar friko a voe deisiadet a-benn teir sizun.
(5) Au bout de.
●(1878) EKG II 24. a-benn eur pennad e stankaz ar goad. ●(1894) BUZmornik 268. A benn pemp devez, ann daou gorf santel a oue dastumet gant daou gristen.
●(1918) BNHT 5. Aben deu pé tri miz. ●(1928) BFSA 132. A-benn eun tachad amzer.
B.
(1) [devant un subst.] Pour.
●(1790) MG 72. ha ne mès quet un dinær eit pernein bara a bèn me hoén.
(2) [devant un v.] Pour, dans le but de.
●(1933) ALBR 25. Er bloa-man, dija, e renker sevel truajou neve a-benn gallout skoulma. ●(1941) FHAB Meurzh-Ebrel 36. Red eo lemmañ / A-benn flemmañ. ●(1967) BAHE 51/17. Pep tra da aozañ a-benn distokañ.
II. Loc. prép.
A. A-benn da.
(1) (Dirigé, tourné) vers.
●(1900) BUSF 9. hun deulagad abèn d'en doar. ●15. é zivrèh get'on abèn d'en eañ. ●(1944) GWAL 163/170. (Ar Gelveneg) Lakaat ur vag a-benn d'an od (aod) a zo he lakaat war ar sec'h, war an trec'h, he staon troet war-du an douar.
(2) Face à.
●(1894) BUZmornik 829. A benn d'ann or ez oa eunn aoter.
(3) Vers.
●(1857) GUG 14. Guet ur brassoh hirreah, / Eit ne rid én tuemdér / Ur harhue aben d'er hoah.
(4) Contre.
●(1849) LLB 126-127. un den e huéler é ruanat / Aben de rid er mor.
(3) Dont a-benn da : réussir à.
●(1866) LZBt Gwengolo 179. e teujomp a-benn da blegan eunn nebeut tud da diarogi gan-imp. ●(1877) BSA 270-271. e torras he breac'h (...) dont a-benn d'he aoza.
●(1911) BUAZperrot 426. Ar plac'h fall (…) a vagas kasoni ouz ar zant hag a benn e teuas da lakât poëzon en e voued. ●(1929) MKRN 102. kaer em eus esat ho lakat da breg mod-kêr, n'oc'h ket evit dont a-benn da laret eun dra evel ema.
(4) En em lakaat a-benn da : (?) se décider (?).
●(1857) HTB 81. En den a renk huel, mes gwall bec'haer, en em lakas a benn kouskoude da guitaat he vuez fall.
B. A-benn eus.
(1) Dont a-benn eus : venir à bout de.
●(1783) BV 2/8. na deuffe quet aben dimes un nebrean.
●(1834) SIM 157. Epad ur mis pe zaou ne reas nemet hureal var ar fêçon da zont aben eus e dol. ●(1846) BAZ 295. Ne zeuas ket a-benn eus eun affer ken diez, eb beza controliet. ●(1877) EKG I 62. izoum o doa euz eun taol skoaz diganeomp evit dont a-benn euz ho c'hrok. ●(1878) EKG II 51. Dont a riz evelato, a forz da boania, a benn eus va stal. ●56. a forz da boania, e teuiz evelato a benn euz va zaol.
●(1911) BUAZperrot 221. Pa deuas dre hir amzer Charlemagn a-benn eus ar Saozon. ●(1925) FHAB Mae 167. en hent ken dillo ma teuas a-benn eus e daol.
(2) Dont a-benn eus ub. : dompter, mâter qqn.
●(1732) GReg 300b. Dompter des personnes difficiles à gouverner, tr. «dônet a-benn evès a dud amgestr.»
III. Adv.
A.
(1) Tout de suite.
●(17--) CSbsm 9. Martin, hemb defiance, e yas guet-hai aben.
●(1843) LZBg 1añ blezad-2l lodenn 82. mar dehen a tehuel é vehé laret aben penaus m'en hanàuan.
●(1918) BNHT 11. Hé mam a ésas dehi aben. ●(1942) DHKN 64. Aben en doè eùeheit é hellé forh és er fulen bout filimet.
(2) [au dimin.] A-bennik : aussitôt.
●(1906) HIVL 34. Abennik, un dén, un dén ag er polis, e za dehi hag e laka é zorn ar hé skoé.
(3) Rapidement.
●(1831) RDU 166. Rac-cé lammet a bèn er goal chongeu a hou speret.
(4) A-dreuz hag a-benn : dans tous les sens.
●(1849) LLB 950. Ridet ol er harter hag a drez hag a ben.
(5) Evel a-benn : comme avant.
●(1790) MG 389. Ne gavan quet en hou pehai bermen ræson vad er bet de gommance èl-a-bèn hou Covezion. ●(1792) HS 72-73. hac e gouéhai el à-bènn énn é ahurtage.
●(1849) LLB 755. Ha kent mé cherr en noz, é larant el aben, / Eid en trugairikat, hoah ur hueh ou sonen.
B. (marine)
(1) Dont a-benn =
●(1944) GWAL 163/169-170. (Ar Gelveneg) dont a-benn a zo treiñ staon ar vag, neket ouz an avel, hogen ouzh tu enep kerzh ar vag ma vefe laosket da vont gant kas an dour hag an avel.
(2) Lakaat a benn : mettre (le bateau) bout au vent.
●(1944) GWAL 163/170. (Ar Gelveneg) Lakaat a-benn ha derc'hel a-benn a zo div dro-lavar implijet kalz gant ar sardinetaerien : Evit mont da besketa e lakaer ar c'hanod-bihan a-benn, evit diskenn ar rouedoù. Lakaat a-benn a zeu da vezañ heñvelster gant pesketa : «Re bounner eo an amzer, ne c'hellimp ket lakaat a-benn» ; «gwelet em eus paotred ar sardin o lakaat a-benn.»
(3) Derc'hel a-benn : tenir (le bateau) bout au vent.
●(1944) GWAL 163/170. (Ar Gelveneg) «Paotred kreñv, tud start a ranker kaout evit derc'hel a-benn.» ●(1979) VSDZ 56. (Douarnenez) Ma 't eus c'hoant, pa yee ar c'hanod a-benn a vie gantañ ur roued… e-barzh ar c'hanod bihan petra… setu vie dalc'het a-benn, vie daou zen e terc'hel a-benn tr. (p. 220) «Si tu veux quand le canot était de bout, il y avait le filet derrière… avec le canot… et il fallait tenir de bout, il y avait deux hommes avec leur aviron qui tenaient le canot de bout.» ●57. setu evit derc'hel a-benn neuze, oa un war ar skoaz hag un war an treust, tr. (p. 221) «pour tenir le bateau dans le lit du vent il y avait un homme à l'aviron treust et un autre à l'aviron skoaz.»
(4) Dont a-benn d'an avel : venir face au vent, vent debout.
●(1944) GWAL 163/169. (Ar Gelveneg) Treiñ ar vag en doare ma teu an avel dres a-benn d'ar staon a zo dont a-benn d'an avel.
(5) Contraire.
●(1857) AVImaheu 57. rac ma oé en ahuél a-bén.
(6) C'hwezhañ a-benn : souffler en face.
●(1903) MBJJ 339. hag-eñ eo ken drouk an aotro «keravel» pa c'houe a benn, ha pa c'houe a goste.
C. Loc. adj.
(1) Arc'hant a-benn : argent comptant.
●(1942) VALLsup 35b. argent comptant, tr. «arc'hant a-benn.»
(2) Dalc'her a-benn =
●(1977) PBDZ 639. (Douarnenez) dalc'hour a-benn, tr. «le marin qui, dans un canot, est chargé de tenir l'embarcation bout à la lame.»
(3) (danse) Dañs a-benn : danse en chaîne ouverte.
●(1963) TDBB 396. Plus étroitement localisé que piler-lann est dañs a benn (danse de tête, c'est-à-dire danse ayant une extrémité, par opposition à danse ronde) que nous avons souvent entendu à Commana et à Saint-Sauveur.
(4) (Homme, femme) de tête.
●(1924) BILZbubr 38/840. Izabel a oa plac'h a benn hag a galon.
(5) Avel a-benn : vent contraire.
●(1872) ROU 107b. Vent contraire, tr. «avel a-benn.»
●(1919) DBFVsup 4b. A Groix, aùel-e-benn, tr. «vent-debout.»
III. Loc. conj. A-benn ma : quand.
●(c.1680) NG 753. Aben men bou touchet argant. ●(17--) EN 450. a ben ma vou de, tr. «d'ici qu'il ne soit jour.»
●(1849) GBI I 50. Aman a-vad, eme-z-hi, 'zo 'r parkad kaer 'segall / Hag a-benn ma retornfomp, na vo nemet pigall. ●(1889) SFA 5. A benn m'oa bet eur pennad er skol, tad Fransez hen dalc'haz er gear.
●(1919) BUBR 3/63. Arru eo da denvalaat a-benn ma tigouezomp e-traou ar roz. ●(1935) KANNgwital 393/92. a-benn m'eo poent diblas diouz ar gear. ●(1944) DGBD 115. a-benn ma oant tremenet er mor digor.