f. yer, –ezed, yerezi
I. (ornithologie)
A. (forme plur. yarezed, yer, yerezi)
(1) Poule.
●(1499) Ca 208b. yar. g. ieline. ●(c.1500) Cb. g. petite geline. b. yaric. ●(1633) Nom 39a. Gallina : geline, poule : yar. ●39b. Gallina veterana : poule vieille : coz-yar, yar coz. ●Gallina glociens : geline glossante, ou clupante : yar clocheres. ●Gallina matrix, incubans : geline qui couue : yar goreres, pehiny á ve è gor.
●(1659) SCger 95b. Poule, tr. «yar, p. yer.» ●(1732) GReg 453b. Geline, poule, tr. «Yar. p. yarezed, yer.»
●(1849) LLB 941. hou ier. ●(1896) GMB 385. O ienezi vos poulettes, Peng. II, 191, pour enezi, influencé par iarezet ? ●(18--) SBI I 54. Damesaad nao a ieresi, tr. «En fécondant neuf poules.»
●(1907) PERS 67. evel ma ra ar iar. ●(1951) BLBR 39-40/23. Ar bed a dro / An eur a sko / Ar yer a skrab ato. ●(1962) GERV 155. kerkent ha m'az po klevet mouez skiltr roue ar yerezed. ●(1942) DRAN 94. Gant skrapadeg dichipot ar yer dre ar vourc’h, didudet en derc’hent.
(2) Yar glocherez : poule couveuse.
●(1955) STBJ 75. eur yar glocherez a gavas puchet war ar porz.
(3) Yar-c'hor : poule couveuse.
●(1951) BLBR 39-40/20. ar viou brava da lakaat d'ar yar-c'hor gwella.
(4) fam. Mab ar yar : coq.
●(1922) DIHU 135/134. éraok men dehé kañnet «mab er iar». ●(1926) DIHU 177/46. Lezel e hrér «mab er iar» ér gegin.
B. (forme plur. yer)
(1) Volaille.
●(1732) GReg 450a. Gardeuse de poulets d'indes, d'oisons, etc. tr. «Plac'h ar yer.»
(2) Penn-yer : (une) volaille.
●(1867) FHB 144/318b. eur penn ier.
●(1983) PABE 31. (Berrien) penn-yer, tr. «volaille.»
II. sens fig.
A. (en plt de qqn)
(1) (en plt de qqn) Yar beliet : poule mouillée.
●(1964) LLMM 107/413. Ne gredez ket donet, yar beliet !
(2) Coquine.
●(1907) VBFV.fb 23b. coquine, tr. «yar.»
(3) Kozh yar : poule mouillée.
●(1927) GERI.Ern 317. koz-yar, tr. «poule, mouillée, poltron.»
(4) Kalon yar : poule mouillée.
●(1909) BLYA 68. Sell-hi, ar galon yar… Sell hi 'ta o ouela…
B.
(1) Kac'hadenn yar :
●(1982) TKRH 63. Pet gwech am eus bet an droell ! Ar peurliesañ e vez er biz-yod. E palv va dorn 'm eus bet ivez, ur gac'hadenn-yar 'veze graet eus seurt gor.
(2) Lagadenn-ar-yar : œil-de-perdrix.
●(1896) GMB 350. pet[it] Tréc[orois] lagaden ë yar, tr. «œil-de-perdrix.»
(3) (botanique) Pav-yar : bouton d'or, renoncule.
●(1934) BRUS 267. La renoncule, tr. «er paù-iar.» ●(1935) DIHU 283/205. bokedeu ahoé ha pàu-iar é bleu. ●(1940) DIHU 345/47. bokedeu aleuret er paù-iar.
III. (astronomie)
(1) Ar Yar(ig) : constellation des Pléiades
●(1744) L'Arm 290a. Pléiades, tr. «Er Yaric : Stirr er bouillaartt.» ●298b. Poussiniere (nom que le Peuple donne à la Constellation des Pléïades), tr. «Yaric f.»
●(1904) DBFV 112a. Iarig, f., tr. «poussinière, Pléiades.» ●(1955) STBJ 165. Anavezout a ree anoiou meur a steredenn hag e lavare : Gwelet a ran ar C'harr, ar Yar hag an Tri Roue : / Tomm 'vo an heol arc'hoaz, mar plij gant Doue.
(2) Yarig hag he fichoned : constellation des Pléiades.
●(1905) LZBg Du 268. Hun morilloned ne ziskehent ket kalz a dra d'en dud hag e lak ou studi ar er stir. Neoah, er memb hanù e rant d'er stir èl en dud abil : en Harig kam, er Iarig hag hé fichoned, etc.
(3) Yarig-wenn hag he c'hwec'h evn : constellation des Pléiades
●(1942) VALLsup 135b. Pléiades, tr. «Yarig-wenn (hag he c'houec'h evn) T[régor].»
(4) Yarig hec'h evned : constellation des Pléiades
●(1962) TDBP II 558. Yarig-heh-evned, tr. «la petite poule aux poussins, la Poussinière (les Pléiades).» ●Eur miz e vez kollet Yarig-heh-evned : honnez a vez o hori, tr. «la Poussinière est perdue (disparait) pendant un mois : (c'est qu') elle est en train de couver.» ●(1962) BAHE 31/18-19. Stered hag o deus kalz eus ar Vretoned ankounac'haet o anv : ar Sterenn gant an daou Garr-kamm hag etrezo ar Sarpant, neuze linennoù kamm-jilgamm Kasiopeia, ar Yar gant hec'h Evned bihan, ar Rastell, ar Rod-arc'hant, ar C'hi bras gant e lagad c'hlas, ar C'hi bihan, ar Maen-Forn, an daou Vreur Gevell, Kroaz ar C'hreisteiz…
IV. [en apposition] Pav-yar =
●(1935) DIHU 283/205. bokedeu ahoé ha pàu-iar é bleu. ●(1940) DIHU 345/47. bokedeu aleuret er paù-iar.
V.
A. [Yar]
(1) Ar yar wenn (o, tibluñvañ, o tispluñvañ) : il neige, neiger.
●(1942) VALLsup 135. Quand il neige on dit : Emañ ar Yarig-wenn o tiblua. ●(1955) (K) Y. ar Gow STBJ 193. Diouz ar goañv, pa veze ar yar wenn o tisplua, e reemp bouliou erc'h d'en em ganna.
(2) Abaf evel ur yar dibluñvet : très timide.
●(1957) (T) *Jarl Priel AMAH 57. Yuzevien al lodenn vrasañ anezho, ha pep hini ken abaf hag ur yar dibluet.
(3) Distreiñ war an tu ma skrab ar yar : faire un mouvement à rebours.
●(1931) VALL 627. Faire un mouvement a rebours, tr. F. Vallée «en tu ma tiskrab ar yar T[régor] C[ornouaille] popul. par plaisant.» ●(1957) (T) *Jarl Priel AMAH 254. Hogen ken luziet eo ar gudenn-mañ ma rankan evit kaout penn pe lost diouti distreiñ ul lajadig war an tu ma skrab ar yar.
(4) Bezañ digraget evel ur yar gloch : être surpris en faisant de grands yeux.
●(1943) (Ki Sant Vig) J.-L. Peron FHAB Meurzh/Ebrel 269. Digraget evel eur yar gloch = se dit de quelq'un qui est tout surpris et regarde avec de grands yeux.
(5) Trefuet evel ur yar dall : très effaré.
●(1942) (T) VALLsup 60. Très effaré, tr. F. Vallée «trefuet evel eur yar dall (comme une poule aveugle) T[régor], gallois fel ieir ar taranau comme des poules pendant le tonnerre.»
(6) Bezañ gag evel ur yar : très bègue.
●(1882) CDFi 124-4 novembre p 3. Gag-iar.
(7) Ken buan ha lavaret chou d'ar yar : très rapidement.
●(1970) (T) E. ar Barzhig BHAF 120. Kavoud a ris an toull ken buan ha lavared chou d'ar yar, ken e oen sabatuet-mik.
(8) Redek ar yar : (?).
●(1911) Yann-Vari Perrot (L) BUAZperrot 622. Eun nebeut soudarded o redet ar yar en em gavas gantan eun dervez.
(9) Mezhek evel ul louarn bet tapet gant ur yar : voir louarn.
(10) Mezhek evel ul louarn bet bourdet gant ur yar : voir louarn.
(11) Flep evel ul louarn bet louzet gant ur yar : voir louarn.
(12) Lostek evel al louarn bet kabestret gant ur yar : voir louarn.
(13) Lostek evel al louarn bet paket gant ur yar : voir louarn.
(14) Bezañ hep kar na par na yar : voir kar.
(15) Bezañ bet lakaet e spered e-lec'h ma'z eo bet lakaet he vi d'ar yar : voir vi.
(16) Kaout ur galon yar : voir kalon.
(17) Dall ha mezv evel ar yar en eost : voir dall.
(18) Tev evel ur vi yar : voir vi.
(19) Tennañ ar vioù a-zindan ar yar : voir vi.
B. [Yer]
(1) Bout bet ar yer gant e yod : être marqué par la petite vérole.
●(1912) (Gu) RVUM 320. E ma bet er iér get é ioud, tr. P. ar Gov «Les poules ont gâté sa bouillie : il est marqué de la petite vérole.»
(2) Bezañ dall ha mezv evel ar yer e-kerz an eost : voir dall.
(3) Ne gac'ho ket ar yer war kofoù e zivhar : voir kac'hat.