adj., adv., pron. & prép. –où
I. Adj. num.
A. Un, une.
●(1499) Ca 43b. Vnan. ●206b. Vnan. g. vng. ●(1530) Pm 153. Try person guyrion en vnan, tr. «Trois personnes véritables en une (seule).»
●(1849) LLB 1855. ne hrant ol meid unan.
B. [en locution]
(1) Unan a zaou, a zaou unan : de deux choses l'une.
●(1576) Cath 19. neuse an impalazr leun a frenesy a lauaras dezy choas vnan a daou : daoust dit pete a sacrifio hac ez beuy a pe a anduro tornamanchou exquis ha ma vizy distruget, tr. «Alors l'empereur, plein d'emportement, lui dit : choisis un des deux : ou bien tu sacrifieras et tu vivras, ou bien tu endureras des tourments cruels et tu seras mise à mort.»
●(18--) SAQ II 125. A zaou unan : pe ni' zo er stad a bec'hed marvel pe er stad a bec'hed veniel.
●(1906) KPSA 146. Unan a zaou : pe eur c'hristen a drec'h e ioulou fall, pe e ioulou fall a drec'h anezan. ●149. Pe c'houi a vezo sant, pe c'houi a vezo daonet, unan a-zaou ; an eil pe egile. ●(1911) BUAZperrot 89. unan a zaou, e gasât pe e garet !
(2) Unan an daou : de deux choses l'une.
●(1907) AVKA 101. Unan an daou : pe anzavet ec'h eo mad ar wec'hen (...) pe laret ec'h eo fall ar wec'hen.
(3) En em gavout etre unan pe zaou : être dans une alternative difficile.
●(1869) SAG 122. ec'henem gave ar gristenien entre unan-pe-zaou : pe gouzaon tourmanchou garo (…) pe beza renegat.
(4) Unan pe unan : l'un(e) ou l'autre.
●(18--) SAQ i 59. Euz an diou-ma he rankomp kemered unan pe unan. ●(1884) BUZmorvan 733. Enn unan pe unan euz ann teir feson-ze, tr. (GMB 733) « de l’une ou l’autres de ces trois façons. » Nikol. 279.
●(1909) FHAB C'hwevrer 51. difeiz pe dinatur, unan pe unan, pe an eil hag egile eo ar gerent. ●(1920) AMJV 59. Gant aoun ne vefe deuet unan pe unan euz ar Zuperiorezed da dec'het divar an hent eün. ●(1929) MANO 68. e teufe ar maro da skei unan pe unan eus an ti.
(5) An-unan, en-unan : soi-même.
●(1847) MDM 216. En em gared han-unan ; en em glask han-unan. ●364-365. ne deo ket mad han-unan a dleer da glask, mad an holl eo. ●(1863) MBF 95. gober hent pe ver en unan, tr. «voyager seul.» ●(1866) FHB 91/308a. peguen dangeruz eo heuil ar pen an-unan. ●(1872) GAM 28. Ne ket brao en em veuli ann unan ! ●(18--) SAQ I 257. kollet dre ar faot an unan.
●(1907) FHAB Here 249. e kouezer var an adrenv an unan. ●(1908) FHAB Eost 241. kredi emaer an unan o labourat. ●(1911) BUAZperrot 118. dre veza re stag ouz an doare da welet an unan. ●233. enebourien an diaveaz : an techou fall an unan. ●287. pa vezer an unan penn. ●305. n'oar ket barrek awalc'h d'en em denna an unan. 605. evit an unan. ●812. a lavare e oa ret beza sant an unan araok beza goest da ober al labour-ze. ●(1922) FHAB Genver 40. pegen c'houek e labourer pa ne vezer ket an unan ouz hen ober. ●(1928) LEAN 43. oc'h en em drec'hi an-unan. ●(1941) FHAB Meurzh/Ebrel 35. Ober eun hent keit-se, an unan, a zo start.» ●(1942) FHAB Mae/Mezheven 153. deski en em ankounac'haat an-unan.
(6) Bezañ da unan (gant ub.) :être d'accord (avec qqn).
●(1744) L'Arm 5b. Etre d'accord, tr. «Boutt de uénan.» ●(1790) MG 10. Me grèd é hoh de unan guet hur Person. ●218. En hoær e zou de unan guet er Velean.
(7) Ar memes unan : le même.
●(1869) FHB 235/202b. arabad eo ez afe tout gant ar memes unan.
(8) Na vezañ he-unan : être enceinte.
●(1921) PGAZ 52. En em gaout a reaz ma n'edo ket he-unan, ha red e voe d'ezhi dimezi d'ar c'henta kavet.
(9) Unan o tegas an all : l'un dans l'autre.
●(1905) LZBg Gwengolo 225. kavein e hramb, unan é tigas en al, kant deu-uigent badéent groeit dré er visionerion.
(10) Pep unan : chacun.
●(1530) Pm 77. Aduocades da pep vnan, tr. «Avocate pour chacun.» ●137. Noman aet pep vnan e hent, tr. «Maintenant, que chacun aille son chemin.» ●(1557) B I 119. Maru disaczun da pep unan, tr. «cette loi impitoyable de mort pour chacun.» ●(1575) M 189-190. Pep vnan aneze, tr. «Chacun d'eux.» ●(1612) Cnf 10b. Pep vnan so obliget.
●(1849) LLB 1825. Peb unan zou ar voulj.
(11) Meur a unan : plusieurs.
●(1913) THJE 24. Chetu amen mar a unan anehé.
(12) Bout da-unan gant : être d'accord avec.
●(1744) L'Arm 5b. Etre d'accord, tr. «Boutt de uénan.» ●(1790) MG 218. En hoær e zou de unan guet er Velean.
(13) E-unan : lui-même.
●(1907) AVKA 70. O tamaller a vo Moyzez e-unan.
(14) Un unan : un seul.
●(1867) MGK 53. ne deuaz ket eunn unan. ●(18--) MILg 237. mar deus biskoas bet eunn hunan.
●(1926) FHAB C'hwevrer 73. ne weles ket zoken ar skeud eus eun unan... ●(1939) KTMT 13. Ne'z eus ket eun unan, er vro-bagan a-bez, na anavezfe ket Fañch ar Maout.
(15) A unan da unan : un par un.
●(1612) Cnf 14a. ha né lauaro quet an pechedou à memes specc à vnan da vnan.
(16) Kement unan : chacun.
●(1530) Pm 10. Oar quement vnan so ganet, tr. «Au-dessus de tous ceux qui sont nés.»
(17) Anezhañ e-unan : de soi-même.
●(1744) L’Arm 395b. Vanité, tr. « Fauss istim à nehou é huénan »
(18) Komz outañ e-unan : parole pour soi-même, parler à soi-même.
●(c. 1500) Cb 39a. Comps outaff ehunan, tr. « parolle à soy mesmes. »
(19) Unan e-unan :
●(1744) L’Arm 434a. Despoticité, tr. « Mæstronni d’unan é huénan dréss er real oll. »
(20) Unan bennak : quelqu’un.
●(1499) Ca 207a. Vnan penac. g. aucun. la. aliquis aliqua aliquod.
●(1908) PIGO ii 75. Me ’m eus bet, breman zouden, eur bilhed-vot, hag a zo barrek da lakat c’houenn en lêrou unan bennak.
(21) Dal a unan : et d’un.
●(1869) BEN 913b. hag hen e den adarre. Dal a unan ! eme-z-han.
C. Pronom
(1) Quelqu’un, une personne.
●(1849) LLB 1009-1010. Èl leanezi iouank (…) / Unan arlerh en al.
(2) [précédé d’un adj.]
●(1896) GMB 733. Tréc[orois] eur c’hoz unan, tr. « un vieux » (angl. an old man) ●eur gaer unan, tr. « une belle. »
D. [au plur.] Unanoù (bennak) : certains.
●(1835) AMV 74. unanou benac eus e gamaradet. ●(18--) SAQ I 112. an drouk-speret, euz he du, a glasko pe viret ouz unanou benag da zont (…).
●(1915) HBPR 17. Unanou bennag, zoken, a c'houlenne voti evit dibab an eskibien. ●123. Unanou anezho, a droaz gant ar c'houarnamant.
II. [form. comb.]
A.
(1)
S1 ma-unan / va-unan
●(14--) N 533. Me aedoae ma hunan manet, tr. «J'étais restée seule.»
●(1792) CAg 17. Hum vlesset-onn me hunan.
●(1849) LLBg III 25. me lezel me hunan. ●(1862) JKS avec des paragraphes supplémentaires traduits du texte de La Mennais). ">JKS.lam 340. ne gredann ket en em varn va-unan. ●(1874) POG 146. en em varna a rann ma-unan.
●(1924) FHAB C'hwevrer 69. Me va-unan, daoust ha n'on ket pinvidik, a zikouro gwella ma c'hellin.
S2 da-unan / ha unan
●(1530) Pm 261. Disgra da cahun da hunan, tr. «Défais ton feu toi-même.»
●(1766) MM (Brestad 17) 90. te ta unan à rea d'ar chaç eus an ilis scuba er meas, tr. «à toi seul tu faisais aux chiens de dedans l'église débarrasser la place.»
●(1861) BSJ 57. te huélou dré-z-ous ha hunan.
●(1912) BOEG 16. chom elsé te unan.
S3m e-unan
●(1869) KTB.ms 14 p 201. met ar Pab he-unan na fell ket d'ehan hen absolvi. ●(1896) HIS 90. Biùet en doé er sañt betag nezé, é unañ-gèr.
S3f he-unan / hec'h-unan
●(1902) PIGO II 3. mall oa ganti dinejan ha mont d'he nez hec'h-unan. ●(1905) IVLD xi. Ar Verc'hez he-unan e deuz goulennet ez afe tud di.
P1 hon-unan
●(1866) LZBt Genver 79. Divezatoc'h hon deuz plantet ignam ni hon-unan.
●(1908) FHAB C'hwevrer 43. En em voazomp eta da ren hon afferiou hon-unan.
P2 hoc'h-unan
●(1854) GBI I 82. Ha d’ac’h ho unann ’po iwe, tr. « Et vous en aurez aussi pour vous-même. »
●(1862) JKS 379. en em lakaat hoc'h-unan (…) etre daouarn ann Aotrou Doue.
P3 o-unan
●(1854) MMM 335. bez' e veso tûd pere a en-em adoro ho-unan. ●(1866) FHB 100/380b. ne vizent ket ho-unan o vont kuit.
●(1908) DIHU 23. Ret é gouiet grad-vat d’er bautred a Drusag bout kaset de ben er péh-sé ou unan kaer.
(2)
S1 em unan
●(1907) AVKA 286. hag am lezfet em unan !...
B.
S3m en e unan
●(1834) SIM 10. ha da veva én é-unan en e eaz.
P3 en o unan
●(1907) AVKA 105. Pa oent en ho unan, an Daouzeg a oa ganthan, a dostaas evit goul diouthan (…).
C. [renforce une prép. conj.]
●(1878) EKG II 135. mez ne zaeliz ket da zont enn-oun va-unan. ●(1894) BUZmornik 249. Piz oa outhan he-unan.
●(1909) FHAB Gouere 217. klevet a ran ennon va-unan mouez ar zoudard o rei d'in aliou fur.
III. Adv.
(1) A-unan : ensemble.
●(1906) KANngalon Gwengolo 201. pedomp oll a unan. ●(1927) YAMV 9. o krial o fevar a unan.
(2) A-unanoù : un par un.
●(1928) KANNgwital 310/203. A unanou e vezimp trec'het.
IV. Loc. prép. A-unan gant.
(1) Ensemble avec.
●(1877) EKG I 219. Hag ar zoudardet a-bez da c'hoarzin a-unan gand ho c'habiten.
(2) En accord avec qqn.
●(1900) MSJO 178. Kement hini beva a-unan gant Jesus-Christ a rank gouzanv poan ha tentasion. ●(1909) FHAB Eost 231. A-unan gant an Tad Korantin hag an aot. Fleury e roas e hano.
V. Adj. Un(e), unique.
●(1456) Credo 4-5. Hac in Ihesucrist emap quer hon / autrou vnan asaluer, tr. «Et en Jésus-Christ son fils chéri, / notre seigneur unique et (notre) sauveur.»
●(1821) SST 71. Penaus é ma hi unan, a pen du partaget én ranteleaheu different, ha me larer en Ilis a Rome, en Ilis a France, en Ilis a Spagn, etc. ?
●(1923) KTKG 20. Ar guir Iliz, a lavar d'eomp konsil Nisee, a zo unan, santel, katholik, abostolik.
VI. Particule verbale pronominale.
●(c.1718) CHal.ms ii. I'aime mon indiuidu, tr. «me him gar, me me vnan gar.»
VII.
(1) Na c'hortoz nag unan na daou : sans attendre plus.
●(17--) VO 98 (G) I. Marion. Ha quentéh hemb gortoz na unan na deu me antréas.
(2) En em gavout etre unan pe zaou : être entre deux choix.
●(1869) SAG 122 (L) G.-M. Karoff. Aliez, en amzer genta, a breman ive c'hoaz aviziou en meur a vro, ec'henem gave ar gristenien entre unan-pe-zaou : pe gouzaon tourmanchou garo (...) pe beza renegat, o tianzao ar relijion gristen.
(3) Nag evit unan nag evit daou : pour rien.
●(1867) FHB 148/352a (L) G. Morvan. Person Ars ne felle ket dezhan, nag evit unan nag evit daou e vije tennet he bortred.
●(1955) VBRU 3 (T) *Jarl Priel. Nag evit unan nag evit daou ne oan troet da lakaat va anv ganti.
(4) Lakaat dek da ziwall unan : se tourner les pouces.
●(1979) VSDZ. (Douarnenez) , tr. (p. ) « $$$ »
(5) Ober div dro en unan : voir tro.
(6) Ober div dro a unan voir tro.
(7) Ober unan gozh : voir kozh.