[vbr penn, pen, vcorn pen gl. capud, pen teilu gl. paterfamilias, vgall penn, mbr penn, pen, mcorn pen, mgall pen, virl cenn, mirl cend, gaul (inscript. monnaie, Delamarre 249) Пεννο- < *kwenno- (LEIA C-66, Falileyev 129, Campanile 86, EDPC 177, etc) ; mot qui entre dans de très nombreux dérivés dans toutes les langues celtiques, mot sans équivalent en dehors du celt]
m. –où
I. M.
A. (anatomie)
(1) Tête.
●(1499) Ca 155a. Penn. g. teste / ou chef. ●(1633) Nom 15b. Caput : la teste : an pen. ●Vertex : le sommet de la teste : barr an pen.
●(1849) LLB 140. mé talh er hogus er glaw drest hou peneu.
(2) [devant un nom d'animal] Tête.
●(1633) Nom 28b. Vellus : toison : crochen ha gloan an pen deuet assambles.
(3) par méton. Cheveux.
●(1877) EKG I 70. Guenn oa he benn, ledan he dal, lemm he lagad.
●(1936) PRBD 104. eur beleg koz, gwenn e benn.
(4) Dre benn : chacun, par tête.
●(1907) AVKA 152. kement ze dre benn an ije ar Judevien da rei peb bla evid an Templ.
(5) Penn-stonn : personne obtuse.
●(1942) FHAB Meurzh/Ebrel 150. (Plouarzhel) Stonn = penn-stonn : penn-kalet, spered pout.
(6) Ur penn den : un homm intelligent.
●(1952) LLMM 34/47. (Douarnenez) Ur penn den : un den speredek.
(7) Ober, c'hoari e benn : agir à sa guise.
●(1864) SMM 175. Guelit ha c'hui so fur avoalc'h evit gortoz evelse, evit fiziout e Doue ep ober ho penn oc'h unan. ●(1877) EKG I 1. Doue (...) a lezaz he vugale da ober ho fenn ho-unan. ●(1889) SFA 125. abalamour ma ne leze ket ac'hanoc'h da ober ho penn.
●(1908) FHAB Mezheven 176. frank varn-ho c'hoari ho fenn hag ober ho reuz. ●(1934) FHAB Mae 197. ne reont nemed o fenn o-unan.
(8) Derc'hel e benn =
●(1955) STBJ 70. eun devezour eus Mailh-ar-Chantr, den didrouz hag a zalc'he e benn.
(9) Reiñ penn da ub. : regarder qqn en face.
●(1908) PIGO II 11. ne oa evit rei penn da gristen ebet. ●88. Ar Gaou a ve bemde en henchou, ha kaer 'n eus bean livet fall, bepred e kav (...) tud da rei penn d'ean.
(10) Tennañ penn : quitter.
●(1894) BUZmornik 85. Ann intanvez-ma a ioa oajet a bevar bloaz ha pevar-ugent, ha ne denne penn euz an templ.
●(1908) FHAB Even 178-179. ne denne penn divar dro ar c'hadoriou-kovez.
B.
(1) Tête, bout, extrémité.
●(1499) Ca 155a. g. bout. b. penn. ●Penn an fri g le bout du nez. ●181b. g. le bout de lespaule. b. penn an scoaz. ●(1633) Nom 17b. Capreolus : le bout de l'oreille : pen an scouarn. ●19a. Nasi orbiculus, pilula : le bout du nez : pen an fry. ●77a. Panicula, phoba : c'est la teste des herbes moussues & cottonneuses, comme de roseau & froment : an pennou bleuecq á vez voar an lousaou.
●(1659) SCger 163a. e pen ar ru, tr. «au bout de la rue.» ●vr vaz a daou ben, tr. «vn baston a deux bouts.»
(2) Début.
●(1864) SMM 164. e penn al levric-ma.
(3) Penn kentañ : début.
●(1866) FHB 72/157b. ar gaouleden hag ar penn kenta eus ar vouzellen vras. ●(1868) FHB 158/12b. n'oz peuz nemed ar penn kenta euz ar furnez. ●(1879) BMN 105. Er penn kenta Doue a reas corf an den euz a bri-douar. ●(1882) BAR 211. Adalek ar penn kenta beteg vrema.
●(1907) FHAB Mae 75. ez eus er penn kenta eun aozer bennag. ●(1911) SKRS II 210. Azalek ar penn kenta euz he amzer. ●(1921) PGAZ 96. Er penn kenta euz miz Kerzu 1870. ●(1933) MMPA 17. Abaoe penn kentan ar bed, eul lezenn bounner a bouez war an dud, lezenn ar pec'hed kentañ.
(4) Fin.
●(1847) FVR 151. Hogen n’eo ket selaouet : warc’hoaz abenn kreizte, / E renkomp, a lavarjont, gwelout penn da vue. ●(1878) EKG II 21. e vichenn araok an deiz e penn va beach.
(5) Penn diwezhañ : fin.
●(1849) LLB 1095. Kent er pen dehuehan. ●(1878) EKG II 58. er penn diveza euz a emgann Kergidu.
●(1911) SKRS II 53. er penn diveza euz ar C'horaïz.
(6) Kas da benn : mener à terme, à bien.
●(1907) BSPD I 257. Diés e vehé laret ol er péh en des bet er santéz d'andur eit kas de ben el labour-sé.
(7) Etre daou benn ar bloaz : tout le long de l'année.
●(1880) SAB 116. e veler a bennadou, etre daou benn ar bloaz, ar braz eus ar pez en d-euz grêt ha lavared Jesus-Christ.
(8) Etre daou benn an amzer : tout le temps.
●(1880) SAB 137. atau va unan, etre daou benn an amzer.
●(1928) FHAB Gwengolo 320. Ha diaes eo da dud, evel d'az tad ha d'it te, en em glevet gant tud hag a vez epad an daou benn eus an amzer o treuzeurel [treuzeuler] etre ar gwele hag an tan evel ma vezan-me.
(9) Etre daou benn an deiz : de l'aurore au coucher.
●(1951) LLMM 25/73. Ar botoioù lous-brein az poa da versoliañ etre daou benn an deiz. ●(1981) ANTR 135. Stag eo domestiked ar maner ouz o labour euz an eil sklerijenn d'he-ben, etre daou benn an deiz.
(10) Etre daou benn e vuhez : d'un bout à l'autre de sa vie.
●(1904) SKRS I 157. n'hen doa morse great an distera pec'hed a eneb ar burete etre daou benn he vuez. ●222. Etre daou benn he vuez, ar missioner santel a oue he galoun leun a garantez e kenver an nessa.
(11) Dans huit jours, un an, etc.
●(17--) BMa lii. A hané dan de se pen blas chel ober eur memeus tra, tr. «De là jusqu'à ce jour dans un an, il peut faire la même chose.» ●297. Quen a vo an de se pen bla, tr. «Jusqu'à pareil jour dans un an.» ●882. Mé retorno aré an dé ma pen eiz dé, tr. «Je serai de retour dans huit jours.»
●(1861) BSJ 145. aveit mirèt gouil bras er Pantecoust, en hantér-handvèd de goudé Pasq, hag e oé dé pèn blai é pehani é oé bet reit el lézen de Voïse ar er Sinaï.
(12) Demi (journée, etc.).
●(1923) KNOL 102. An hini ’vo mab kaer d’in, a ranko, en eur penn-devez, didoueza holl ar greun-ze ha lakaat pep-hini en e vern. ●(1977) PBDZ 1130. (Douarnenez) on bet ur penn goañvezh, tr. «j’y ai été un demi hiver.»
(13) Penn-kordenn : corde, bout de corde.
●(1913) DIHU Du 356. Meit er pautr e oé fin : kaset en doé ur pen korden geton.
(14) Mont da benn hent da ub. : aller à la rencontre de.
●(1912) BUAZpermoal 902. an eskibien a yeas da benn hent d’ezan.
(15) Source de cours d’eau.
●(1576) H 47. An seiz pechet maruel ha capital pe re so euel feunteunyou ha penou dan re aral : Hac an vertuzyou contrel deze, tr. « The seven mortal and capital Sins, which are as fountains and heads to the others, and the Virtues opposite to them. »
●(1931) VALL 704b. source d’un cours d’eau, tr. « penn m. »
C.
(1) (agriculture) Épi.
●(1849) LLB 390. Hag a drest er peneu é sewel en niel. ●(1869) HTC 72. pa vioc'h oc'h endramm, lezit ama hag a-hont eur penn bennac da goueza euz o'ch (lire : oc'h) herdinn.
(2) Source.
●(1576) Gk II 94. An pechedou pé a ré euel à pennou, ha feunteunyou ez depand, hac é quemer comanczamant an oll pechedou aral, tr. «Les péchés desquels, comme de sources et de fontaines, dépendent et prennent commencement tous les autres péchés.»
●(1905) IVLD 13. Penn Gav Lourd a zo kuzet huel-huel var ar meneziou pella.
(3) Paneton de clef.
●(1743) L'Arm 61a . Clef (…) Le paneton, tr. «Peenn. m.»
(4) Chaton (d'une bague).
●(1633) Nom 171b. Pala annuli : chaton, teste d'vn anneau : pen vn goualen, pen vn bisou.
D.
(1) Tête, commandement.
●(1838) OVD 304. é pèn ur ranteleah for puissant.
●(1957) AMAH 247. holl bennoù bras an arme, nemet unan hepken, de Gaulle, hag a dremene dre-se evit un oristal diahelet krenn.
(2) Partie.
●(1866) FHB 67/118b. Iun a reonty ar penn brassa euz ar blâ. ●(1866) FHB 71/155b. pell euz an ti ker-ze (...) am euz tremenet enn-han ar penn brassa euz va buez. ●(1879) BAN 45. tremen a ree an deiz hag aliez eur penn bras eus an noz. ●(1889) ISV 155. baleet e devoa eur penn euz an noz, pa zigouezas ganthi eun den coz.
(3) Hennezh eo ar penn : tout est là.
●(1790) MG viij. Hennéh-è er pèn, m'amiès : chervige Doué a greis er galon.
(4) Diouzh ar penn (kentañ) : parmi les meilleurs, excellent.
●(1868) KMM 105. ur c'hristen diouz ar penn.
●(1905) HFBI 310. eur varvailléres eus ar pen. ●314. eur merchetaër eus ar pen. ●(1909) KTLR 90. Mez me, oa eul lampoun deuz ar penn. ●210. guelet a raan oc'h eur c'hoalc'herez deuz ar penn. ●(1910) FHAB Here 300. Mont a rankas, hag e dad, eur c'hristen diouz ar penn, a zoublas da volontez Doue. ●(1919) MVRO 1/1a. Yann a oa eur marvailher eus ar penn kenta.
(5) Origine, cause.
●(1659) SCger 163a. pen an oll pec'hedou, tr. «la cause de tous les pechez.»
●(1870) FHB 260/403a. an ourgouill a zo ar vamenn hag ar penn euz an oll falloniou hag euz an oll dizurzou.
(6) Principe.
●(1880) SAB 14. rac tout [ar pedennou] e tennont d'an daou benn-ma : enori Doue ac e bedi.
(7) Principal.
●(1659) SCger 97a. principal, tr. «pen.»
(8) Paroxysme.
●(1633) Nom 267a. Status, vigor, summa : an pen an cleufuet, an drouc brassaf.
(9) Moment.
●(1839) BESquil 357. én ur pèn benac ag en dé.
E. Penn-brav : pièce de réception.
●(1985) OUIS 134. la pièce de réception, tr. « le penn brao ». ●165. le penn brao de la petite maison ouessantine.
F. [généralement devant un pluriel]
(1) Terme qui indique une unité.
●(1710) IN I 116. ur pen-dànvat e-unan etouez ur vanden bouc'het.
●(1870) FHB 292/244a. ugent penn kezec. ●(1896) HIS 67. deu éjoñ ha deu bendeved e rikent bamdé de zèbrein.
●(1935) BREI 433/2a. 31 penn-saout.
(2) Ur penn den : quelqu'un, personne.
●(1929) FHAB Genver 24. hag e redas eus an eil sal d'eben hep kaout eur penn den war e hent.
G.
(1) Goulenn penn diwar ub. : s'enquérir de qqn.
●(1957) BRUD 1/16. Perig, atao, o houlenn penn diwar e dad... Tad... E peleh emañ ?
(2) Klask penn : se demander, chercher.
●(1854) PSA I 135. ean e hra d'emb clasq pèn (…) hag é forh clasq pèn a guement-cé, é couéhér én arvar.
(3) Klask penn a : chercher des traces de.
●(1919) BSUF 41. d'atersein ha de glah pen ag er burhudeu en doé groeit ér vro-men.
(4) Klask penn eus ub. : chercher qqn.
●(1964) ABRO 91. Ha ne oant ket deuet da glask penn eus o daou genseurt ? ●119. e laoskis ar Spagnol da vont da glask penn eus e genvroiz.
(5) Ober penn : tenir tête.
●(1921) LABR iii. Eùit ober penn d’en arnan ha de varreu-amzer.
H. [sens divers]
(1) Saison.
●(1925) BUAZmadeg 92. kazi hed ar pevar benn euz ar bloaz e iunent.
(2) =
●(1925) BUAZmadeg 371. eur penn orz.
(3) Penn e : orienté vers.
●(1913) RNDL 80. pen ér Gornog.
(4) Penn an dro =
●(1909) FHAB Here 302. o klask dre o brizerez penn-an-dro da lakât taoler dismeganz var hor bro.
(5) Dont e penn : venir à bout, réussir.
●(17--) EN 1775. rac ma teufen en pen den rentan da Doue. ●(17--) Cc 1731. es-int bet deut en penn, tr. «ils sont venus à bout.»
(6) Dont da benn a (+ subst.) : venir à bout de.
●(c.1680) NG 1416-1417. penaus e houe quen abuset, / Songeal donet de pen a hon Saluer.
●(1921) BUFA 80. Hanen e oé ken diéz, ken rekin ma n'hellé hañni donnet de ben anehon.
(7) Dont da benn a (+ v.) : réussir à.
●(1839) BESquil 464. hac e zas de bèn a gorrigein en disordreu. ●(1854) PSA I meit ma tehemb de ben ag hur bout hag a hobér er péh e zou én hur chonge hur bout. ●(1876) TIM 215. En diaul, é huélèt é oé parrihue é væstroni mar behé bet deit lézen Jésus-Chrouist de ben a houni er bed-men.
(8) spécial. Racines fourragères.
●(1933) DIHU 270/355. penneu, s. m. pl., tr. «racines fourragères.»
(9) Chambre.
●(1952) LLMM 34/47. (Douarnenez) Penn : kambr. Ur penn nevez a zo bet savet en ti ; ar pennoù ; un ti tri benn. (Moarvat eus an dro-lavar penn al laez, penn an traoñ.).
(10) War ar penn (marine) =
●(1944) GWAL 163/170. (Ar Gelveneg) Ar chadenn, ar fard, a zo war ar penn p'emeur deut ouzh o dibenn, goude o zeurel d'ar mor penn-da-benn : «Lakait ar chadenn war ar penn !».
(11) Kaout penn war ub. : venir à bout de.
●(1870) FHB 265/32b. pa deu ar gouli-ze da ober poan d'am mestr, n'eus den evit caout penn ebet varnezhan.
(12) Lakaat penn da : ranger, mettre de l'ordre.
●(1891) CLM 21. é huélet é oé laqueit pèn de bep tra, trugairé Doué, m'hum laquas de gousquet.
(13) Chef.
●(1847) FVR 313. Dizunvaniez hag erez e tre ar pennou. ●346. heskina ar pennou chouaned.
II. Loc. adv.
(1) Penn evit penn : en désordre.
●(c.1718) CHal.ms i. bouleuerser, tr. «lacat en treu pen eüeit pen, bouluersein, eilpennein.»
●(1829) HBM 6. Antren a rejont en ty ; mes an traou oll a voa penn evit penn, ha na alliet anavezout netra. Ar mestr eus ar gaborel-se a loje e-unan.
(2) Da gentañ penn : premièrement.
●(1849) LLB 1129-1130. choejet te getan pen / Tadeu ha mameu mat.
(3) E-unan-penn : tout seul.
●(1849) LLB 1526. é tonèt hé unan pen d'er hreu. ●(1890) MOA 101b. Absolument seul, tr. «he unan penn.»
(4) Pe da benn : pourquoi, pour quelle raison.
●(1530) J p. 229a. Leueret huy me ouz dimenn / Pe da penn ezouf quemennet, tr. «veuillez m'apprendre, je vous le demande, pourquoi vous m'avez adressé un message.» ●(1557) B I 50. Na pe da penn em quemenn bet enn haff, tr. «pour quelle raison il me mande en sa présence.»
III. Loc prép.
(1) Da benn : au bout de.
●(1650) Nlou 25. Da pen an nao mis fournisset, tr. «Au bout des neuf mois accomplis.»
●(1689) DOctrinal 197. hac é pourveas é daouzec Bælec eux an Dignitéou, hac ar Canonicquadou principala eux an Ilis Cathedral da pen ur spaç amser goude ó redouti ar paoues eux ar carg Pastoral.
●(1868) KMM 113. Da ben tri dervez. ●(1882) BAR 224. Da benn eun heur goude.
●(1929) FHAB Genver 32. Da benn an amzer-ze.
(2) E penn : au bout de.
●(1790) MG 327. É pèn eih-dé.
(3) Penn da : à cause de.
●(1936) IVGA 112. Hemañ n'oa ket mat da vale, 'penn d'e c'har fall. ●(1974) SKVT III 123. 'M eus graet ken c'hoarzhin, 'penn d'al leue.
IV.
(1) Mont da heul e vara : voir bara.
(2) Mont da heul e benn : voir penn.
IV.
(1) Kribat e benn da ub. : maltraiter qqun.
●(1878) EKG II 318 (L) L. Inisan. Ia, ia, deuit, hag e velfot penaoz e vezo kribet he benn d'hoc'h Aoutrou persoun Troadec.
(2) Koll e benn : perdre la tête.
●(1910) MAKE 98 E. Crocq. Meur a hini a zonjas e oa kollet e benn gant aotrou maner ar C'hastell-C'hwitel...
(3) Bezañ kalet e benn : avoir du mal à apprendre.
●(1924) BRUD n° 11, 12, 14, 15, en 1963 par Emgleo Breiz, Brest, graphie et pagination différentes de l’édition de 1925, puis en 2003 une édition bilingue par Skol Vreizh préparée par Bernard Cabon)">BILZ 180 (T) F. al Lay. E-pad an amzer-ze, peurdisket an neus da Vadelen lenn ha skriva rez ha frêz, ha d'e vreur Yannig skriva ha lenn plen. Met heman a oa kaletoc'h e benn.
(4) Bezañ kalet a benn : être têtu, entêté.
●(18--) SAQ I 371 (L) J. Quéré. Mez lod 'zo kaled a benn...
●(1902) PIGO I 201 (T) E. ar Moal. Mez ar pôtr a oa kaled a benn, hag an evoa touet d'ean e-unan tôl evez war ar pez a raje.
(5) Lakaat udb. en e benn : s’être fait une idée.
●(1970) BHAF 322 (T) E. ar Barzhig. N'e-neus nemed c'hweh vloaz, med non de dïe ! p'en-devez lakaet hennez eun dra bennag en e benn, n'eo ket er penn all...
(6) Ober e benn fall : bouder.
●(1910) MBJL 12 (T) L. le Clerc. E-touez he frotestanted, e wele kalz oc'h ober o fenn fall. ●(1955) STBJ 179 (K) Y. ar Gow. Ne zalc'has nemet tri mevel, met meur a wech, pa veze ar muia ezomm anezo, e reent o fenn fall hag e tizentent outi.
(7) C'hoari e benn bihan : bouder.
●(1924) NFLO. Tête. il fait la mauvaise tête, tr. Loeiz ar Floc'h «c'hoari 'ra e benn bihan.» ●(1931) VALL 367. Manifester sa mauvaise humeur, tr. F. Vallée «c'hoari e benn (bihan) fam.»
(8) Ober e benn // Ober e benn e-unan : décider, faire selon sa volonté.
●(1877) EKG I 1 (L) L. Inisan. Doue, drouk ennhan o veled pec'hejou ar vro, a lezaz he vugale da ober ho fenn ho-unan. ●(1878) EKG II 33 (L) L. Inisan. Pep hini a lavaro ar pez a garo, me n'oan evit goulen ali ouc'h den, hag a reaz va fenn va-unan.
●(1927) FHAB Meurzh 63 (T) *Dir-na-Dor. Gra da benn ! Me ya d'ober eur valeadenn ! ●(1928) FHAB Ebrel 123 (L) Y.-V. Perrot. Re voumounet, ar paotr a oa deuet ha ne rae nemed e benn e-unan. ●(1981) ANTR 172 (L) *Tad Medar. Pep hini a-vad a zo chomed gand e hoant kendelher da ober e benn.
(9) Mont da heul e benn : faire ce que l’on veut.
●(1867) MGK 13 (L) G. Milin. Ann hini a ia da heul e benn, / A rikl a-bred, gouez oc'h torgenn.
●(1936) LVPR 68 (L) K. Jezegou. Met ma na lesfoc'h ket anezo da vont da heul o fenn ha ma na zigwesfent ket mat, e lavarfent deoc'h : «n'oun ket eürus : C'houi 'zo abek da se.
(10) C'hoari e benn : montrer sa colère.
●(1929) EMPA 7 (T) *Paotr Juluen. Ha pa glevan ar mor o c'hoari e benn hag o trouzal, evel ma ra breman, e kav din e klevan e vouez ouz ma gervel, evel ma zad koz gwechall...
(11) (Mont, partial, tec'hel) a-raok e benn : faire un coup de tête.
●(1868) GBI I 359 (Ku). Bet 'n euz ann hardieges da vont a-rok he benn, tr. F.-V. an Uhel «il a eu la hardiesse d'aller au-devant de sa tête, (1) Faire un coup de tête.» ●(1878) SVE 640. Mont araog e benn, tr. L.-F. Salvet «Aller devant sa tête. (Faire un coup de tête.)»
●(1925) CHIM 5 (T) *Dir na Dor. O ma Doue ! mar en dije gouvezet ma breur, pa oa o techel rôk e benn, pesort reuz a chache warnomp !!! ●8. ma ouesfe hennez nag a zaerou 'zo bet skuilhet aman abaoe m'eo partiet 'rôk e benn !
(12) Bezañ war e benn en un ti : être comme chez soi.
●(1912) MELU XI 401. Bean war e ben en eun ti, tr. E. Ernault «Être sur sa tête dans une maison, y fréquenter assidument, y être comme chez soi. Haute-Corn[ouaille], ab[bé] B[esco].»
(13) Mont war e benn : aller sans réflexion.
●(18--) MIL.ms (d’après MELU XI 401). Mont war e benn, tr. E. Ernault «Aller sur sa tête, aller sans réflexion.»
(14) Penn ha troad // Penn ha korf ha troad // Penn kil ha troad // eus ar penn-kil d'an troad : de la tête aux pieds.
●(1825-1830) AJC 2374 (Go) J. Conan. A pen a corf a troad e veed enon guisqued, tr. F. Favereau «Là vous serez vêtu de la tête aux pieds.» ●2432. Ne moa ne med ma roched pen a troad dierhen, tr. F. Favereau «Je n'avais sur le corps que ma chemise.» ●2538. Emoa roed dach pen a troad eun nabillamand nevé, tr. F. Favereau «Je vous avais donné un habillement tout neuf.» ●7024. Croech a trou penn a troad a pep a dif roched yvé, tr. F. Favereau «De haut en bas, de la tête aux pieds on nous donnas aussi deux chemises à chacun.» ●(1879) BMN 205 A.-M. Drezen. An tadou hag ar mammou a zeuas ive (...) da jench euz ar penn kil d'an troad. ●274. He gorf bronduet oll euz ar penn kil d'an troad. ●(18--) SAQ II 13 (L) J. Quéré. Ar vuez zo berr, ha pa varver e varver penn, kil ha troad.
●(1914) MAEV 200 (L) K. ar Prat. An tad en doa kalz tud en e di, holl Arvoriz penn, kil ha troad. ●(1929) MKRN 87 (K) P. Martin. Kreno a ra penn ha troad ! ●(1959) BRUD 10/18 (L) *Mab an Dig. Kristenien penn-kil-ha-troad.
(15) Kaout na penn na troad : ne pas avoir de sens.
●(1908) PIGO II 99 (T) E. ar Moal. Laret a rez, Boned-Ru, n'houllez ket mont d'an oferen dre ma ra ha ma lavar ar person treo n'o deus na penn na troad. ●(1935) ANTO 182 (T) *Paotr Juluen. Traou n'o deus na penn na...troad.
(16) Mont war e benn : mercher vers sa ruine.
●(1878) SVE 639. Mont war he benn, tr. L.-F. Salvet «Aller sur sa tête. (Marcher vers sa ruine.)»
(17) Mont war e benn bihan : être ruiné.
●(1877) FHB (3e série) 15(2)/123b (L) *Jakez Peizant. Me n'oun ket lakeat gant ar franz e penn ar c'houarnamant, evit lezel ar vro da vont var he fenn bihan.
(18) Mont e benn en e revr : (dire des choses) qui n’ont aucun sens.
●(1957) AMAH 59 (T) *Jarl Priel. Na fentusat galleg a ziwane dindan e bluenn ! dreist-holl pa strive da vezañ helavar, rak neuze ez ae, gant resped, e benn en e revr.
(19) Bezañ na penn na revr da : n’avoir aucun sens.
●(1978) PBPP 2.2/392 (T-Plougouskant). N'eus na penn na revr d'e gaoz, tr. J. le Du «sa conversation n'a ni queue ni tête /lit. nit tête ni derrière/»
(20) Ar penn hag al lost : le début et la fin.
●(1950) KROB 26-27/17 (L) H. Greff. Teilat, arat, netaat, eosti... setu ar penn hag al lost gwechall : netra muioc'h.
(21) Bezañ na penn na lost da : n’avoir aucun sens.
●(1790) MG 378 (G) I. Marion. Ha me remerq liès ne vai na pèn na lost d'er péh e laran.
●(1957) BRUD 2/38 (K) Y. ar Gow. Hag e gomzou diskiant n'o-devoa na penn na lost. ●(1974) YABA 14.12 (Gi) J. Jaffre. D'er péh e zibuné Guilleu ne vezè na penn na lost.
(22) Kavout penn pe lost da // Kaout penn diouzh lost e : trouver une solution.
●(1970) BHAF 95 (T) E. ar Barzhig. Neuze, ar homandant, ha n'e-noa kavet hoaz na penn na lost d'ar gudenn, e soñjas, moarvat, n'helle ket chom pelloh d'ober e varwasenn. ●(1981) ANTR 173 (L) *Tad Medar. Laouen ouz an oll, prest eo dalh-mad da renta servij d'an dud, da zikour anezo da gaoud penn diouz lost en o aferiou. ●(1986) PTGN 21 (L) *Tad Medar. Mestr bepréd da gaoud penn diouz lost da gement kudenn a deu da stroba anezo. ●70. Kaoud a reont atao penn diouz lost d'o hudenn, da cheñch penn diouz penn d'o fellen.
(23) Ober e benn kleiz : être entêté, obstiné.
●(1960) PETO 47 (K) Y. ar Gow. Na gendalc'h da ober da benn kleiz.
(24) Kemer an traoù dre ar penn mat : prendre les choses du bon côté.
●(1968) BAHE 58/26 (T) E. ar Barzhig. Daoust dezhi da gaout ur vuhez rust ha dic’hoarzh a-walc’h, e kemere ordinal ma zintin an traoù dre ar penn-mat.
(25) Bezañ goloet e benn gant bokedoù ar garnel : voir bokedoù.
(26) Bezañ stag e deod eus an daou benn : voir teod.
(27) Bezañ du e benn : voir du.
(28) Bezañ teñval e benn : voir teñval.
(29) Bezañ penn kozh da : voir kozh.
(30) Bezañ kozh e benn : voir kozh.
(31) Ober penn kozh (da / ouzh) : voir kozh.
(32) Krog an tan en e benn : voir tan.
(33) Bezañ bet ur penn leue : voir leue.
(34) Bezañ aet e benn er sac'h : voir sac'h.
(35) Ober penn-maout ouzh ub. : voir maout.
(36) Pakañ an daou benn : voir pakañ.
(37) Skoulmañ an daou benn : voir skoulmañ.
(38) Gouzout pe benn eus ar vazh da lakaat en douar : voir bazh.
(39) Deviñ ar gantol dre an daou benn : voir kantol.
(40) C'hoari penn pe fleur : voir fleur.
(41) Bezañ toulloù talar en e benn : voir talar.
(42) Koll penn e neudenn : voir neudenn.
(43) Koll penn e gudenn : voir kudenn.
(44) Na vezañ bet o stekiñ e benn er wezenn uhelañ : voir gwezenn.