f. & adv. –où
I. M.
A. (anatomie)
(1) Cœur.
●(1499) Ca 30a. Calon. g. cueur. ●107b. Hanter calon. g. demy cueur. ●(1575) M 30. A fæçon en hon calounou, tr. «De bonne façon dans nos cœurs.»
●(1732) GReg 177a. Cœur, partie noble de l'animal, tr. «Caloun. p. calounou. calon. p. calonou.»
(2) Sein(s).
●(1790) MG 200. maguerezèt é rein ou halon d'ou bugalé dirac en ol.
●(1884) SAQ I 8. pa voaz bihan e roen d'id leaz va c'haloun.
●(1907) BSPD I 152-153. Kuensien (…) e hourhemen d'er boureùion trohein un tu ag hé halon. «Dén kri ha dinatur, e lar er santéz d'en tirand, ne hes ket méh é hobér kementral d'ur plah iouank. Ankoéheit e hes, enta, é ous bet maget get kalon ha vam.» ●(1935) DIHU 289/304. kaloneu dehè èl man des er vagerézed én hor bro-ni.
(3) Estomac.
●(1849) LLB 959-960. mar dé tiw ou chistr (…) / Mar pouiz ar er galon.
(4) Teurel a-ziàr e galon : vomir.
●(17--) VO 48. èl p'hé devezai bet hoand de durel a ziar he halon.
(5) Bezañ serret e galon : ne pas avoir d'appétit.
●(1902) PIGO I 44. Mern a oe debret evel an de a-raog. Mes Herri e oa zerret e galon, na ziskenne netra ennan.
(6) Bezañ digor e galon : avoir de l'appétit.
●(1955) STBJ 151. N'eo ket dav lavarout e veze digor ar c'halonou ha broust ar bôtred war ar boued.
(7) Gant kalon digor : de bon appétit.
●(1903) MBJJ 58. Prejan 'rejomp eta gant kalon digor.
(8) Kalon an dorn : le creux de la main.
●(1912) DIHU 84/84. Er voéz goh e ivas deu pé tri lonkad deur e kalon hé dorn. ●(1919) DBVFsup 36. Kalon en dorn, tr. «creux de la main.» ●(1921) GRSA 202. éh es goéd doh kalon é zorn. ●(1934) BRUS 216. Le creux de la main, tr. «kalon en dorn.»
(9) Kalon an troad : partie creuse de la plante du pied.
●(1744) L'Arm 284a. Dessous du pied, tr. «Calon eun trœtt.»
●(1939) DIHU 332/227. édan kalon me zreid.
(10) par euphém. Poull-kalon : poitrine, seins.
●(1659) SCger 165b. poul galon, tr. «sein.»
●(1835) AMV 106-107. er magua eus al lêz a boul e c'halon.
(11) Kas ar galon : le battement du cœur.
●(c.1718) CHal.ms i. Le battement de poulsç, tr. «cass' er galon, es er goüaïet.»
(12) Louzaouenn-ar-galon : agripaume Leonurus cardiaca.
●(1933) OALD 45/213. Louzaouen ar galon, tr. «Agripaume.»
(13) Korf ha kalon : corps et âme.
●(1908) PIGO II 83. A ! ya, me zo gantan korf ha kalon.
B.
(1) Kalon arc'hant : personne intéressée.
●(1857) CBF 39. Diwallit, kalon arc'hant, n'ho pe keuz o klask rastellat re, tr. «Prenez garde, homme intéressé, vous pourriez vous repentir d'avoir voulu trop gagner.» ●(1876) TDE.BF 315b. Kalon-arc'hañt, s. f. Ce mot se dit, en style familier, d'une personne trop intéressée, qui ne songe qu'à l'argent. A la lettre, cœur d'argent.
(2) (en plt des enfants, au dimin.) Chouchou.
●(1867) FHB 126/174b. ato e zint doussik, kalounig ha braoïg ho mam.
C.
(1) Cœur, milieu.
●(1732) GReg 855a. Le sein de la Terre, tr. «Caloun an doüar.»
●(1849) LLB 141. é kalon er guoian. ●1633. é kalon er gouian. ●(1884) BUR I 15. Deuz kalon Breiz da Lourdes e zo, war nij, eun eiz ugent leo benag.
(2) Kalon ar bez = (?).
●(18--) SAQ I 297. Evit holl esperanz e c'hesperont e kouezint holl e kaloun ar bez.
D. (siège des sentiments)
(1) Cœur.
●(c.1687) VEach 64. ebarz en ne'chamant extremse é goroas é calon hacé daou lagat uar zu an éé, euit goulen hac implori an assitanç á Santes Anna.
●(1872) ROU 49. Ce cœur où (dans lequel) il y a plus d'amour que dans tous les cœurs, tr. «Ar galon-se, muioc'h a garantez enni eget en oll galonou.»
●(1907) PERS 53. kement vertuz a glasker hada e kalon an ebed araok ma'z int beleget.
(2) Ur galon vat a zen : homme qui a bon cœur.
●(1904) SKRS I 231. mes eur galoun vad a zen a oa Yann.
(3) Tarzh-kalon : crève-cœur.
●(1732) GReg 233b. Creve-cœur, tr. «Van[netois] tarh-calon. p. tarhëu-calon.» ●(1787) BI 193. Unn tarh-calon ouai hou h'cleueèt é crial. ●(1790) Ismar 513. pebèh un tarh-kalon.
●(1896) HIS 143. un tarh-kaloñ blaoèhus.
●(1919) BSUF 18. na péh un tarh-kalon aveit en tad. ●(1921) BUFA 175. Péh tarh kalon eit en tad hag er vam.
II. (religion) Ar Galon Sakr : le Sacré Cœur de Jésus.
●(1916) KANNlandunvez 55/390. Alia ’ran kenan oll famillou kristen an eskopti d’en em gonzakri d’ar Galoun Sakr.
III.
A.
(1) Kemer kalon : prendre courage.
●(17--) ST 24. Ret eo kemer kalon.
(2) Poaniañ kalon :
●(18--) SAQ I 296. an disterra komz hag he defe poaniet kaloun.
(3) Reiñ kalon : encourager.
●(1910) MBJL 180. O arc'heskob a roe kalon d'ê 'n eur labourat eus e du hep ehan ebet.
(4) Diskargañ e galon : dire ce qu'on a sur le cœur.
●(1878) EKG II 101-102. enn dro-man oa anat d'eomp ez ea da ziskarga he galon.
(5) Kaout droug-kalon ouzh ub. : être jaloux de qqn.
●(1939) KOLM 31. Droug-kalon en des doh é géneil Kornag hag e hel distroein de lann Dair-mach.
(6) Koll kalon hag anal : perdre courage.
●(1838) OVD 112. hag ind e gollé calon ha hanal, èl me larér, é huélet e oènt conduyet quer ruste, haval doh tud péré e bressér de vontein a haste ar lein ur manné ihuél dré un hènt digampen.
B. Loc. adv.
(1) A-wir-galon : de tout cœur, très cordialement.
●(1612) Cnf 3b. vn cuez en eneff, à guir calon. ●9a. pardonet à guir calon. ●68a. mé oz supply à guir calon.
●(c.1680) NG 115-116. Quenaué ma tes a guir calon / Jesus de paygnë hon ranson. ●(1732) GReg 177b. De tout mon coeur, tr. «a vir galon.» ●(1790) MG 443. de zistroein doh-t'ou a uir galon.
●(1880) SAB 70. ma vezin a vir galon ganeoc'h.
(2) A-greiz-kalon : de tout cœur.
●(1864) SMM 18. da ober a greis calon eur beden da Sant Joseph.
(3) A-galon : de tout cœur, cordialement.
●(1576) Gk I 228. Confes à calon hac à guenou.
●(1727) HB 623. A galon hac a c'henou / E canomp deoc'h meuleudiou.
●(1877) EKG I 99. rak a galoun e kane an oll.
●(1903) LZBg Du 259. eit laret trugèré d'ein a galon.
(4) Bezañ a-galon gant udb. : s'employer de toute son âme à qqc.
●(1877) EKG I 69. el leac'h beza a galoun gand he japeled.
(5) A-galon-frank : volontiers.
●(1862) JKS 379. en em lakaat hoc'h-unan a-grenn hag a galoun frank etre daouarn ann Aotrou Doue.
(6) A-galon-vat : de bon cœur.
●(1612) Cnf 72. mé ò ped à calon mat.
●(1667) ARmorial 52. Coetanscours en Plourin C. d’argent au chef endanché de gueulle, à cinq pointes, auec cette devise, ha galon vat, c'est-à-dire, de grand cœur. Il est Conseiller en ce Parlement. ●(1689) DOctrinal 196. neuse é lavaras ar Roué Judual d’ar Sant, ec’h accordé à calon mat da Leonis é sugedet, ar pez ayoa en ho requet.
●(1877) EKG I 17. ober a galoun vad ar veach, n'euz forz peger riskluz oa. ●115. ne d-ea ket a galoun vad varzu ti Loull ar Bouc'h.
●(1915) HBPR 191. mond a rin a galoun vad. ●(1921) BUFA 47. Nen des nitra ar en doar ne lauskehen a galon vat.
(7) A-geuz-kalon : à contre cœur.
●(18--) SAQ I 197. henvel ouz eun tad ha ne sko nemet a gueuz-kaloun.
(8) A-vras-kalon : à contre cœur.
●(1976) LIMO 21 août. a vras kalon, tr. «à contre cœur.»
(9) A-holl-galon : de tout cœur.
●(1732) GReg 177b. De tout mon cœur, tr. «a oll galon.»
(10) A-walc'h-kalon : à satiété.
●(1889) SFA 281. evit gellout vouela a voalc'h kaloun.
●(1944) DGBD 56. am lakaas da c'hoarzhin a walc'h kalon.
►[form. comb.]
S3m a-walc'h e galon
●(1867) BBZ III 82. Ar marc'hek koz, evel m'he glevaz, / Awalc'h he galon, c'hoarzin a reaz, tr. «Le vieux chevalier, à ces mots, partit d'un grand éclat de rire.»
(11) A-nerzh-kalon : de toute son âme.
●(1910) FHAB C'hwevrer 44. Ne velit-hu ket e ran, a ners kalon, kement zo em gallout.
(12) A-zrouk-kalon : de mauvais cœur.
●(c.1500) Cb 73a. [drouc] g. de mauluais cueur. b. a drouc calon.
IV.
(1) Bout etre div galon : hésiter, être entre deux.
●(17--) VO 19 (G) I. Marion. É gesteu e ziscoai splann é hoai itré dihue galon.
●(1919) DBVFsup 36 (G). Étré diù galon.
(2) Koll kalon : perdre courage.
●(1925) VINV 3 (G) Ao. Prielleg. Mes kol e hrant kalon pe za er hours d'hobér èl men dé ret.
(3) E galon etre div : (avoir) de la difficulté à choisir.
●(1874) TLK 30 (L) L. Inisan. En eur zonjal en traou-ze, e galon etre diou, etre beza laer ha beza leal, Per, e benn pleget, a ya war-zu Pont-Krist.
(4) Bezañ rannet etre div galon : avoir de la difficulté à choisir.
●(c.1802-1825) APS 7-8 (G). Jesus-Christ hun Salvér (...) e hum santas avel rannet itré dihue galon ; itré en dezir en doai de souffrein (...) hac itré er garanté en doai dohemb.
(5) Kaout ur galon arc’hant : aimer l’argent par-dessus tout.
●(1907) KANngalon Meurzh 343 (L). An Aoutrou Doue a zifen kamma ar bizied da rastellât danvez, kaout ur galoun arc’hant.
(6) Bezañ bihan e galon // Mont bihan e galon // Bihanaat e galon : devenir triste.
●(1878) EKG II 174-175 (L) L. Inisan. Biannaat a rea he galoun pa sonje e rankche dispartia.
●(1928) FHAB Genver 15 G. M.. War Vontroulez e fustas dioustu ha gant ar c'henta bag a gavas e tec'has da Vro-Saoz, bihan e galon ha tenval e benn. ●(1955) STBJ 92 (K) Y. ar Gow. Ha, pa gleven o hopadennou skiltrus ha laouen, e yee bihan ma c'halon hag e save an daelou d'am daoulagad. ●134. Ar C'hrist dreist-holl, reuzeudik e zoare gant e gurunenn spern, ar gwad o tivera dioutañ goude ma voe bet skourjezet ken spontus, a lakeas ma c'halon da druezi ha da vont bihan. ●(1957) BRUD 2/40 (K) Y. ar Gow. Ha, bihan he halon, e yeas kuit, goude beza poket d'he mab ha taolet warnañ eur zell truezuz.
(7) Bezañ bihan e galon // Mont bihan e galon // Bihanaat e galon : avoir peur.
●(1932) ALMA 96 (L). Va c'halon a za bihan, kement a aon am eus. ●(1970) BHAF 36 (T) E. ar Barzhig. Ha bihan kalon pep hini ahanom... ●38. War an deiz, pa'z een da feka eno, e vihanae va halon goude ar pondale kenta, med adaleg ar rouz-noz, ne vefen ket eet evid netra.
(8) Bezañ bihan e galon // Mont bihan e galon // Bihanaat e galon : perdre courage.
●(1957) AMAH 130 (T) *Jarl Priel. Teir sizhun a dremenas e-giz-se ha krog e oa kalon va gwreg da vont war vihanaat pa gejas dre un taol-degouezh gant ur gemenerez...
(9) Bezañ bihan e galon // Mont bihan e galon // Bihanaat e galon :
●(1932) ALMA 72 (L). Va c'homper na zistro ket, ha va c'halon a ya bihan gant an naon.
(10) Bezañ piket e galon : être dans le chagrin.
●(1936) PRBD 41-42 (L) K. Jezegou. Beza 'zo eur bern tud aonik ha war digare ne zantout (lenn : zantont) netra o pikat o c'halou (lenn : c'halon), pa zeont da gofes, a ve dioustu, kemeret gant ar skorpul.
(11) Stag e galon ouzh e gein : (être) avare.
●(1890) MOA 132 (L). Avare, tr. J. Moal «stag he groc'henn oc'h he gein. (stag he galoun oc'h he gein, se dit plus élégammant.»
(12) Kouezhet e galon etre (e dreid, e zivhar) :
●(1896) MELu VIII 164 (T-Trevereg). Koued e i galon etre e dic'har, tr. E. Ernault «Son coeur est tombé entre ses jambes (Il est découragé, abattu).»
●(1912) RVUm 317 (Gu). Koehet é é galon étré é dreid, tr. P. ar Gov «Son coeur lui est tombé entre les pieds.»
(13) Kaout ur galon yar : être peureux.
●(18--) BSG 204 (T). Breman welan erfad e teus eur galon iar, tr. F.-V. an Uhel «A présent je vois bien que tu as un coeur de poule.»
(14) Rannañ, faoutañ ar galon : avoir du chagrin.
●(1825-1830) AJC 663 (Go) J. Conan. Ranan res ma halon o voeled ar bitie, tr. F. Favereau «Mon coeur se brisait en voyant un tel malheur.» ●785. Ranan re on halon gand glahar, tr. F. Faverau «Notre coeur se brisait de douleur.» ●827. ...E range o halono voar ar plas gand regred, tr. F. Favereau «Leur coeur se serait brisé d'affliction.» ●(1877) EKG I 267 (L) L. Inisan. Klemmou hag huanadou hon tud a ranne hor c'halon. ●(1878) EKG II 62 (L) L. Inisan. Ped mamm a ranno ho c'haloun pa glevint n'ho deuz mab ebed mui ? ●80. Un intanvez rannet he c'haloun. ●261. Bremaik e ranne ho kaloun, ha ne ket iskiz, o sonjal e rankac'h ho lezer var ab douar. ●271. Oh ! va Doue, ranna a rit va c'haloun ! ●286. Ar guel euz an traou ze a ranne he c'haloun.
●(1903) MBJJ 333 (T) L. le Clerc. Ha kement-se a dle bean : faouta, 'ra hon c'halon, penegwir e renkomp lezel eul loden anei en Jeruzalem. ●(1970) BHAF 141 (T) E. ar Barzhig. Eun toulladig deveziou goude e c'hoarvezas ar pez a dlee faouti din va halon.
(15) Tennañ ar galon diouzh ar baourentez : bien manger.
●(1947) YNHL 20 (K) Y. Drezen. Ar Maer (o tennañ war e anal, chichant ha gwalc'het). - A !... Sell aze 'zo tennañ ar galon diouzh ar baourentez !
(16) Kaout ur galon gad : être peureux.
●(1883) MIL 235 J.-M. Guillou. Ar re-ze, emezhan, a zo kalonou fall a dud, kalonou gedon.
(17) Na vezañ moan àr e galon :
●(1969) LIMO 8 mars (G) *Raf Pondi. Er plah bleù melen, ne oé ket peut ar hé deulagad, na moan ar hé halon.
(18) Dont e galon da zigeriñ : avoir faim.
●(1910) MBJL 192 (T) L. le Clerc. 'N eur vont ha 'n eur dont dre an Espozision, e teuas, a c'hellet kridi, hon c'halon da zigeri.
(19) Bezañ war e galon noazh : jeûner.
●(1935) ANTO 58 (T) *Paotr Juluen. Biskoaz den, war e galon noaz, / Tamm bara fall ne gavas. ●(1966) BRUD 30/14 (T) E. ar Barzhig. Setu me war ma halon noaz o vont du-hont, en tu traoñ d'ar hleuz, da ober eun tamm diharza.
(20) Tennañ e galon eus ar vizer // Tennañ e galon eus an dienez : debriñ mat.
●(1955) STBJ 115 (K) Y. ar Gow. Tenna a reas an holl o c'halon eus ar vizer, rak n'ouzon ket pet meuz biskoaz a voe servijet, na pet ha na pet-all a voutailhadou gwin koz a voe lonket. ●204. Hag e klaskent gouzout penôs dont a-benn da denna o c'halon eus an dienez.
(21) Kaout ur galon dir : voir dir.
(22) Bezañ ur galon houarn ha dir en e greiz : voir dir.
(23) Bezañ dir e galon : voir dir.
(24) Bezañ gant ur c'hlaouenn ruz war e galon : voir glaouenn.
(25) Santout ur c'hlaouenn en e galon : voir glaouenn.
(26) Bezañ e galon war neuñv : voir neuñv.
(27) Lakaat pebr war e galon : voir pebr.