m. –ioù
I. (astronomie)
A.
(1) Soleil.
●(1499) Ca 109a. Heaul. g. soleil. ●(1576) Cath p. 7. sell ouz an heol han planedou, tr. «regarde le soleil et les planètes.» ●(1576) H 46. Heaul sclear, loar can, quen splan han efu, tr. « Clear Sun, white Moon, as bright as heaven. » ●(1650) Nlou 95. An eaul splan, hac an loar, / An douar à paras, tr. «le soleil éclatant et la lune, / la terre, il forma.»
●(1659) SCger 154b. heol, tr. «Soleil.» ●(1732) GReg 729a. Le soleil, tr. «An héaul.» ●(1792) BD 3779. an heol en de se agollo e sclerder, tr. «Le soleil, ce jour-là, perdra sa clarté.» ●(17--) TE 2. ean e grouéas en Heaul eit splannein durand en dé.
●(1838) OVD 170. ind e daie èl éerh doh en heaul. ●(1856) VNA 13. le Soleil, tr. «en Hiaul.» ●(1866) SEV 111. groez ann heol. ●(1869) HTC 106. an heol a bare varnhan a bloumm.
●(1912) AHBT 34. Splannein e hrei kent pèl èl en hiaul. ●(1912) MMKE xvii. Eun heol tomm eta, a bare hag a greske kaerder ar gouel. ●(1928) BREI 58/4b. an heol skedus o sederaat an treo hag an dud.
(2) Edan tro an heol : sous le soleil, à la surface du globe, ici-bas.
●(1792) HS 35. er hérieu criminellan e vehai bet cavet, ahouel nezé, édan tro enn héaul.
B.
(1) Andenn heol : rayon de soleil.
●(1904) LZBg Meurzh 61. andenneu en hiaul.
(2) Balvenn heol : rayon de soleil.
●(1847) BDJ 19. Balvenhou heol a rank beza her meas.
(3) Bann-heol : rayon de soleil.
●(1907) FHAB Gwengolo 193. Fuet oant holl evel bleud en eur bann heol. ●(1923) FHAB C'hwevrer 61. ar poultrennouigou a welomp o tansal e bannou an heol.
(4) Gwazhenn heol : rayon de soleil.
●(1866) SEV 87. Herodez a lugerne gant ar gwazennou heol a bare war-n-ezhan.
●(1906) KPSA 236. gwazennou diveza an heol.
(5) Terenn heol : rayon de soleil.
●(1849) LLB 927-928. E ma ret mé tuemeint toh tereneu en heol.
(6) Saezhenn-heol : rayon de soleil.
●(1911) SKRS II 80. Saezen-heol zo memez tra evel bann-heol, rayon de soleil.
C.
(1) Ur banne heol =
●(1962) TDBP II 31. Pa vez eur bannah heol, tr. «quand il y a un peu de soleil.»
(1) Kog-heol : parhélie.
●(1927) GERI.Ern 304. kog-heol, tr. «parhélie, image du soleil réfléchie dans un nuage.»
(2) Barr heol : apparition momentanée du soleil.
●(1732) GReg 779a. Le Soleil raïonnant par intervalles, tr. «Barr héaul. p. barrou héaul.»
(3) Gorrenn-heol =
●(1867) FHB 103/401b. gorennou heol hag a zeo.
●(1935) FHAB Gwengolo 264. ha p'eo en em zispaket gorennou heol miz gouere. ●(1942) FHAB Meurzh/Ebrel 149. gorenn = gorenn-heol : mare m'en em ziskouez an heol pa vez goloet an amzer. ●(1943) FHAB Mae 273. gant e oabl glas, e c'horennou heol tomm. ●(1951) BLBR 36/2. an nevez amzer (...) gant e oabl glas hag e c'horennou heol.
(4) Ruz-heol =
●(1928) DIHU 207/131. Ru-héaul, tr. «ciel rouge au levant ou au couchant.»
C.
(1) Heol grilh = heol berv.
●(1929) FHAB Mezheven 327. dindan an heol-grilh. ●(1935) LZBl Du/Kerzu 198. devet gant an heol grilh, ha diyac'h, mar deus.
(2) =
●(1896) LZBt Meurzh 32. an heol tomm devet.
(3) Heol pik =
●(1964) BAHE 38/36. Ur verzherenti ez eo bezañ (…) a-hed an deiz e-kreiz an heol pik.
(4) Heol toull =
●(1971) BAHE 68/23. Heol toull. Pa vez gwelet an heol a-dreuz ar c'houmoul pe ar vrumenn.
(5) Heol loarennet =
●(1971) BAHE 68/23. Heol loarennet. Pa vez gwelet an heol a-dreuz ar c'houmoul pe ar vrumenn.
(6) Heol sav =
●(18--) KTB.ms 14 p 67. chanj plaz d'ar menez a zo dirag ho kastell hag a harz ann Heaul-sav da bara warnezhan.
D.
(1) Kambroù an heol : signes du zodiaque.
●(1744) L'Arm 410b. signeu, érvé er feurme ag er yohic stairéd é péré é rescondant pep miss ag e laramb éhué, Cambreu enn Hiaule.
●(1829) CNG 53. Logeris en Drindet, er Sænt hac en Ælé, / A zou preparet tein guet brassoh ornemant / Aveit cambreu en héaul pe vai én Oriant.
(2) Roudenn an heol : équateur.
●(1868) FHB 173/130a. unan euz ar barrou avel-ze ha ne veler nemeur nemet a dost da rouden an heol.
(3) Linenn an heol : équateur.
●(1904) LZBg Du 248. En Afrik édan linen en hiaul. ●(1921) LZBt Here 21. e kreiz an Afrik, dindan linen an heol.
(3) Sterenn an heol : Vénus.
●(1732) GReg 375a. L'etoile du matin, ou de l'aurore, tr. «sterenn an héaul.»
II. par anal.
(1) =
●(1944) VKST Ebrel 108. evit mont betek an heoliou-se.
(2) Heol ar bleiz(i) : pleine lune.
●(1885) ARN 37. Lune. – Br. : Loar. Arg[ot] : Heol ar bleiz, littéralement : le soleil du loup. – Pa vo savet heol ar bleiz, quand sera levé le soleil du loup (formule de rendez-vous).
●(1912) MELU xi 209. Heol bleiz, tr. «Soleil de loup, la lune. (Ploun[evez] Moëd[ec].) ●(1915) KZVr 137 - 17/10/15. Heol bleiz, la lune, par plaisanterie, Plounévez-Moédec.» ●(1931) VALL 434b. pleine lune, tr. «heol ar bleizi m. par plaisant.»
III. (religion) Heol ar Sakramant, heol-Sakramant : ostensoir.
●(1924) NOLU 41. èl en héaul-sakremand. ●(1976) LIMO 17 avril. Héol er Sakremant, tr. «ostensoir.» ●(1984) HBPD 223. en eutru person é toug get doujans ha respet héaul er Sakremant.
IV.
(1) Laouen evel an heol (benniget) // Sichant evel heol miz Mae // Mav evel an heol (d'an nevez-amzer) : très joyeux.
●(1732) GReg 390b. Face sereine et charmante, tr. G. Rostrenenn «Qer laouënn evel an héaul.»
●(1866) FHB 94/333a (L) Y. Pouliquen. Mæz var dro pemp heur e tigouezas er guær va map bihan laouen evel an eol. ●(1870) MBR 68 (L) A. Troude. Ann ozac'h a zistro d'ar gear ker laouen hag ann heol. ●168. Mad ar bed, eme-z-hi out-hi he-unan, hag hi kel laouen hag ann heol benniget. ●(1877) EKG I 79 (L) L. Inisan. A-veac'h ma oamp savet enn hor za, goude hor pedennou, ma velchomp o tont er c'hraou mab kosa Jan-Mari hag e verc'h, kel laouen hag an heol. ●219. Hag en eur zistrei kel laouen hag an heol ouc'h ar zoudarded. ●(1890) MOA 279 (L). Très gai, tr. J. Moal «kel laouenn hag ann heol (mot à mot : aussi gai que le soleil.» ●315. Très jovial, tr. J. Moal «kel laouenn hag ann heol.» ●(1894) BUZmornik 861. Peger reuzeudik bennag ma'z oa he stad, e veze bepred laouen evel ann heol.
●(1908) KMAF 23 E. Crocq. Bremaik eo eat eus ar gear, laouen e-giz an heol, en eur lavaret roi bep a vanne eus e win mat da gement hini a deuje en ti. ●(1908) FHAB 98 (L). Hen, laouen evel an eol, ne ehan ket da sevel e zorn evit bennigen an dud daoulinet gant doujans dirazan. ●(1910) BUJA 12 G. Helies. Dont a ra a diz, gant eun ear laouenoc'h... eget an heol ! ●26. Dous evel eun oanik, laouen evel an eol d'an nevez amzer. ●(1911) RIBR 51 (L) K. ar Prat. Pa deuas he fried Laou en ti gant eun drem laouen evel an heol. ●(1936) FHAB Mae 187. An dud a enor, mô evel heol an nevez-amzer. ●(1954) LLMM 47/28 (Ki) Y. Drezen. Genaoueien ! a responte ar plac'hig, chichant e-giz heol miz Mae. ●(1973) SKVT II 100 (Ki) Y. Drezen. Rak chichant e oa e-giz heol-vae. ●(1981) ANTR 200 (L) *Tad Medar. Laouen evel an heol eo an daou zen yaouank o lavared kenavo an eil d'egile.
(2) Bezañ bet un taol heol : il est chauve.
●(1912) MELU XI 376. Hen 'n eus bet tôl yaol, tr. E. Ernault «Il a eu un coup de soleil = il est chauve.»
(3) Bezañ bet un taol heol : il est ivre.
●(1912) MELU XI 376. Hen ‘n eus bet tôl yaol, tr. E. Ernault «Il a eu un coup de soleil = il est chauve.» Cela veut dire aussi : Il est ivre ; on dit encore dans ce sens : Tapet ‘n eus tôl yaol. Il a pris un coup de soleil.»
(4) Tomm an heol gant ub. : ivre.
●(1910) MAKE 28 E. Crocq. Gabriel ha Visant, tomm an heol ganto. ●(1947) YNHL 20 (Ki) Y. Drezen. Tomm an heol er-maez, ha tomm an heol gant ar festourien. ●22. Me 'laka 'zo friko ganeoc'h ! Ha tomm an heol memes ! ●(1974) SKVT III 85 (Ki) Y. Drezen. «Tomm eston eo an heol», emezañ, «ganeoc'h atav, ha pa na ve ken !»
(5) Terriñ a ray an heol e c'houzoug : il fait très chaud.
●(1912) MELU XI 376 (T-Trevereg). Torein 'rei ë yaol i c'houk, tr. E. Ernault «Le soleil va se rompre le cou, il fait très chaud. (Trév[érec].)»
(6) (Lugernus, lintrus, skedus, flamm, splann) evel an heol : très brillant.
●(1838) OVD 109 (G) I. Marion. ur verh youanq bràu meurbet, sclinguernus èl en heaul. ●(1861) JEI 272 (G) Bourdy. É ma é zeulagad liguêrnussoh eit en héaul. ●(1861) BSJ 189 (G). un dra splannoh eid en hiaul de greisté. ●(1866) FHB 55/23b (L) Goulc'hen Morvan. He visach a zeuas da veza skedus evel an heol. ●(1893) IAI 120 (L) L. Kerne. Gwelet ma raent ive bemdez er prizoun he vertuziou a gristen hag a roue ker flamm hag an eol. ●156. Diskuezet e voe ker splamm hag an eol. ●(18--) SAQ ii 205 (L) J. Quéré. Daou eal, unan lugernuz evel an heol, egile du evel askel eur vran.
●(1907) BSPD I 536 (G) J. Larboulet. Hag en dud-sé e oé ligernus èl en héaul. ●(1915) MMED 79 (L) Y.-M. Madec. Skeduz evel an heol, ha koant evel an deiz o c'houlaoui. ●(1915) MMDE 124 (L) Y.-M. Madec. He bizach a ioa lugernus evel an eol. ●(1938) FHAB C'hwevrer 55 D. ar Mezou. Hag an êlig Doue, laouen evel ar Spered Santel, lugernus evel an heol, kregi em dorn. ●(1949) KROB 20/8 (L) *Ab Sulio. O ! Pebez fuzul gaer ! Lintrus evel an heol !
(7) Kas da gousket d'an heol : envoyer au diable.
●(1910) MAKE 94 E. Crocq. Boulc'hurun ! Ar zod a rez ac'hanoun, va fôtr ? eme Noun-Dal; pak ha kerz da gousket d'an heol ! Ha Pibenn, disvanta eur vodennad gant an aotrou.
(8) (Kaer, koant) evel an heol : très joli.
●(1867) MGK 121 (L) G. Milin. Netra, netra er bed gant Doue ne d-a da goll : / Eul loumm dour er mor braz, war ann douar eur ieoten / A zo a ziraz-han ker kaer evel ann heol.
●(1914) MAEV 148 (L) *Dirlemm. Eur bugelig, frouez o c'harantez, a deuas c'hoaz da startaat al liam a stage an daou bried. Koant e oa evel an heol. ●(1928) FHAB 222 (L) Y.-V. Perrot. Eur brinsez yaouank, koant evel heol benniget an Aotrou Doue, pa vez o sevel, en eun oabl digatar, d'an nevez amzer.
(9) Sellet ouzh an heol : fainéanter.
●(1905) BREH 28 (G) M. Gouron. Ne oé ket ur méh guélet en dén iaouank-sé é sellet doh en hiaul tro en dé.
(10) Chom e zouar da sellout ouzh an heol : laisser ses terres en friches.
●(1866) FHB 95/340a. Labourit hag adit ho park, ag o' pezo eun dra benâg enn-han. Mar lezit aneza ouz an heol, ha mar chommit oc'h-unan da domheoli, bezit sûr penaôz n'o'pezo ket a ed en ho park.
●(1942) FHAB Gwengolo/Here 199 (Ki) Y.-V. Kerzale. Mistri tiegez ha ne jome ket o douarou da «zellout ouz an heol». ●(1943) FHAB Gwengolo/Here 350 (K-Skaer) V. Fave. Sellet ouz an heol. Douarou o sellet ouz an heol, douarou hag a jom hep beza labouret.
(11) En em lakaat en heol : se montrer.
●(1871) CST 89 (L) Y.-V. Gwilhou. Koulskoude Theodot en em lakae re en heol evit tremen hep beza gwelet.
(12) Aet an heol hebiou d'e brenestr : vieillir.
●(1932) FHAB 159 (L) H. Caouissin. Dies ez a va fenn o welet pegen troet out ouz ar paotr yaouank-se; mont a ra an heol ebiou da brenestr ha, glaoustre, e chomi dizimez. ●(1942) VALLsup 175. D'une personne âgée on dit : aet an heol ebiou e brenestr fam. ●(1953) BLBR 57/2 S.S. diaes e kav koza ha gwelet an heol o vont a-biou d'e brenestr.
(13) Bezañ an heol war e dreuzoù : être vieux, âgé.
●(1957) BRUD 2/78 (K) Y. ar Gow. Ema an heol war va zreuzou ! a zoñje en devez-ze Tonton Fañch.
(14) Tremenet an heol (dreist, diwar, war) e dreuzoù : vieillir.
●(1732) GReg 19a. Agé, et debile, tr. G. Rostrenenn «Nep so trémenet pell so an héaul divar e dreuzou.» ●GReg 268a. Cet homme déperit à vuë d'oeil, sans esperance de retour, tr. «trémenet eo an héaul divar e dreuzou.» ●794a. Si l'on veut vivre longtemps il faut user de régime, tr. «Nep a fell dezâ guëllet cozny, a rencq cundui ur vuhez moder; a nez ez trèmeno abrèd an héaul divar e dreuzou.» ●896b. Cette dernière expression supose qu'elle est vieille; de même que la suivante, tr. «Ur plac'h a so tremenet pellicq-so an héaul divar he zreuzou.
●(1857) CBF 55 (L). Fich-bleo a zo etre daou zen a zo tremenet ann heol diwar ho zreuzou, tr. Troude/Milin «Ce sont deux hommes d'un âge fort respectable qui se prennent aux cheveux.» ●(1878) SVE 635. Tremened eo ann heol war he dreuzou, tr. L.-F. Salvet «Le soleil a quitté d'œil de sa porte. (Il se fait vieux. Il dépérit à vue d'oeil.)»
●(1942) VALLsup 175. D'une personne âgée on dit : tremenet an heol dreist e dreuzou fam.
(15) Paseet an heol a-dreist e di :
●(1911) RVUm 361 (Gu). Paset é en heaul adrest hou ti, / Biskoah endro ne zei mui, tr. P. ar Gov «Le soleil est passé sur votre toit, / Jamais plus il ne reviendra : se dit aux jeunes gens qui viennent de se marier.»
(16) Sklaer evel an heol : très clair.
●(1930) BIAL 30 A. de Carné. Azenor, sklearoc'h eged an heol, koantoc'h eged eur goulm, en em gave el lïorz. ●(1931) ATBR 37 A. de Carné. N'hello ket paea kemend all a arc'hant; an dra ze a zo sklearoc'h eged an heol.
(17) Gwelet pemp heol o parañ // Gwelet daou pe dri heol o parañ : voir 36 chandelles.
●(1870) MBR 148-149 (L) A. Troude. Ha me badinellet ivez, ken a weliz tri heol o para ha kant steredenn o lugerni. ●(1874) FHB 485/120a (L) G. Morvan. Jugal a gave dezhan guelet daou pe dri heol o para.
●(1926) FHAB Gwengolo 359 *Mabig Breiz. Pa zistagas Leon gantan eur vazad a lakeas anezan da welet pemp heol o para. ●(1931) VALL 109. Voir 36 chandelles, tr. F. Vallée «gwelout tri heol o para.»
(18) Krediñ e sav an heol en e revr : être très orgueilleux. Cf. he thinks the sun shines out of his ass (il croit que le soleil brille depuis son trou du cul).
●(1917) LILH 27 a viz Genver (G) L. Herrieu. Ia, Mokaer e gred (èl ma larér é Groé) é saù en héaul én é rèr ! ●(1939) DIHU 334/247 (G) L. Herrioù. Bout e zo tud hag e gred, haval e vehè, «é ma en ou... é saù en héol», èl ma lar chikerion Groé !
(19) Eus an eil heol d'egile : entre deux soleils.
●(1870) MBR 92 (L) A. Troude. Ar greun-man a rank beza didouesiet euz ann eil heol d'egile.
(20) Bezañ aet an heol e kornog ganti : voir kornôg.
(21) Bout kogus àr an heol : voir kogus.
(22) Kas da dreiñ bili d'an heol : voir bili.