f. & interj. –ed, –où, –i
I.
A.
(1) (Femme, fille) vierge.
●(1499) Ca 39b. g. ventre de vierge. b. coff guerches. ●(1576) Cath p. 18. vn nompr bras a aelez ha guerheset, tr. «un grand nombre d'anges et de vierges.» ●29. goude se ez galuas an guerhes Cathell, tr. «Ensuite il appela la vierge Catherine.» ●(1580) G 305. Guercheset flam han yntaveset, tr. «De pures vierges et les veuves.» ●(1612) Cnf 39a. an guerch pé an guerches. ●(1633) Nom 12a. Virgo : vierge, pucelle : guerches.
●(1659) SCger 124b. Vierge, tr. «Guerc'hés.»
●(1854) PSA II 307. gùérhiézedigueu youank.
●(1907) PERS 84. ar gommunion eo a ra (…) ar guerc'hezed.
(2) (religion) Vierge.
●(1456) Credo 6-7. So conceuet an spirit glan han / guerhes maria ganet, tr. «Qui a été conçu de l'esprit sain / et est né de la Vierge Marie.» ●(1499) Ca 104a. g. saincte vierge. b. guerches santel. ●(1530) Pm 178. Rac an guerches a impetras / Eguit se priuilegou bras, tr. «Car la Vierge procura / Pour cela de grands privilèges.»
●(c.1680) NG 1084. er Virchies Varië.
(3) Rouanez ar gwerc'hezed : surnom de la sainte Vierge.
●(1907) PERS 92. goulen digant Rouanez ar guerc'hezed.
(4) [plur. –où, –i] par ext. Statue de la sainte Vierge.
●(1910) MBJL 128. eur Werc'hez vein a oa e kichen an oter. ●(1936) IVGA 68. fardet gwerc'hezou evit an ilizou. ●(1961) BAHE 27/15. Lavaret em eus deoc'h uheloc'h e oa bet lakaet 32 pe 33 a werc'hizi bihan da vont eus an eil ti d'egile. Gwerc'hizi a veze graet gant Plouberiz eus ar skeudennoù-se.
B. [en composition]
(1) Strinkennig-ar-Werc'hez : tache blanche sur l'ongle.
●(1896) GMB 663. à Tressignaux strinkennik ar Werc'hez tache blanche sur l'ongle.
(2) Daoulagad-ar-Werc'hez : myosotis.
●(1931) VALL 488b. Myosotis, tr. «daoulagad ar Werc'hez.»
(3) Mezherennig-ar-Werc'hez : bouillon-blanc.
●(1934) BRUS 263. Le bouillon blanc, tr. «mihérennig er Uerhiéz, f.» ●(1942) DHKN 260. peder delen Mehérennig-er-Uerhéz. ●301. Mehérennig-er-Uerhéz, tr. «bouillon-blanc (Verbascum thapsus).»
II. Loc. interj.
(1) Tud ar Werc'hez ! : gens de la Vierge !
●(1952) LLMM 32-33/134. (Douarnenez) O ! tud ar werc'hez !
(2) Gwerc'hez Vari ! : vierge Marie !
●(1955) STBJ 137. Gwerc'hez Vari ! nag a aon ho peus grêt din !
(3) Gwerc'hez santel ! : sainte Vierge !
●(1955) STBJ 206. Chesuz-Doue ! Gwerc'hez santel ! a estlammas ar vaouez.
III.
(1) argot (tunodoù) Gwerc’hez Vari a Goñfitur : bigote, grenouille de bénitier.
●(1957) RODE 100. Gwerc’hez-Varia Gonfitur, se dira d’une bigote aux manières trop cérémonieuses. Appliquée à un homme, cette expression est vraiment comique. ●(1970) BHAF 384-385. Eur gludenn a zo eur plah re zous he doareou ha gwidreuz e gwirionez. Eur Werhez-Varia-Gonfitur, evel ma vez lavaret a-wechou.
(2) fam. Gwerc’hez koñfitur : bigote.
●(1987) BAPR 34. Hañ feiz, vad, setu eur Werhez koñfitur adarre !